Pedagogik psixologiya

4. Nutq qobiliyati - kishining o’z tuyg`u-hislarini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o’qituvchidan o’quvchilarga o’zatiladigan axborot, asosan, ishonchi signal tizimi - nutq orqali beriladi. Bunda mazmun jihatdan uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda tutiladi. («Biz uchun adabiyot o’qituvchimiz -Nazira opaniig darsini eshitishdan katta lazzat yo’q. Nazira opamlar shu qadar yaxshi va chiroylik qilib gapiradilarki, hatto tanaffusga chalinadigan qo’ng`iroq ham xalaqit beradi»),

Darsda qobiliyatli o’qituvchining nutqi hamma vaqt o’quvchilarga qaratilgan bo’ladi. o’qituvchi yangi materialni tushuntiradimi, o’quvchilar javobini sharxlab beradimi, o’quvchilar javobini, ularning xatti-harakatlari yoki xulq-atvorini ma'qullaydimi yoki tanbyeh beradimi, xullas nima qilishdan qattiy nazar, nutqi hamma vaqt o’zining ishonchliligi, jozibadorliga kabi ichki quvvat bilan alohida ajralib turishi lozim. o’qituvchi nutqi, uning talaffo’zi aniq, ravshan, oddiy va o’quvchilar uchun tushunarli bo’lishi kerak.

Beriladigan axborotlar shunday tuzilishi kerakki, bunda o’quvchilarning fikru-zikri va diqqat-e'tiborini yuqori darajada faollashtiradigan bo’lsin. Buning uchun esa o’qituvchi o’qishga savol tashlab, asta syokinlik bilan o’quvchilirni to’g`ri javobga olib keladi, o’quvchilarning diqqat-e'tabori faollashtiruvchi («Bunda ayniqsa ziyrak bo’ling!», «o’ylab, yana o’ylab ko’ring!») so’z va iboralarni o’z mye'yorida ishlatadi.

O’qituvchi o’zun jumlalarni, murakkab og`zaki izoxlarni,- qiyin atamalarni va zarurati bo’lmasa, turli ta'riflarni tinglatmasligi lozim. Shu bilan birga o’qituvchi shuni ham hisobga olishi kerakki, o’qituvchining lo’nda-lo’nda bulnb chiqqan qisqa nutqi ko’p Hollarda o’quvchilarga tushunarsiz bo’lab qolar ekan o’qituvchining o’z o’rnida ishlatiladigan hazil aralash va xayrixohlik bildiruvchi arzimagan kinoyali nutqi o’quvchilarni juda jonlantirib, o’quvchilar tomonidan o’ta yaxshi qabul qilinar ekai.

Qobiliyatli o’qituvchining nutqi jonli, obrazli, aniq-ravshan, intonatsiyali va ifodali, emotsiyaga boy, dona-doia bo’lib, bunda stilistik va grammatik xatolar mutlaqo bo’lmasligi lozim. Bir xil oHangdagi ezma nutq o’quvchilarni juda tez toliqtirib, ularni zyeriktiradi va byeHafsala qilib qo’yadi. Bu bilan birga bunday nutq I.P.Pavaovning fiziologik ta'limotiga ko’ra, doimiy ta'sir etuvchan qo’zg`ovchiga aylanib, bosh miya katta yarim sharlari po’stida tormozlanish jarayonini yuzaga keltirib, o’quvchini ezma va uyquchan qilib quyadi. Nutq tezligi ko’p jihatdan o’qituvchining individual psixologik xususiyatiga bog`liq. Ayrim o’qituvchilar tez gapirsalar, boshqalari syokin gapiradilar. Ammo o’qituvchi o’quvchilarning bilimlarini egallab olishlari uchun eng qulay tezlikdagi nutq -o’qishcha jonli nutq ekanligini esdan chiqarmasligi lozim.

Shoshqaloq nutq bilim o’zlashtirishga xalaqit berib, bolalarni tez toliqtiradi va muHofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. O’ta syokin nutq lanjlik va zyerikishga olib keladi. Nutqning balandligi qattiq gapirish Ham xuddi shu singari Hollarga olib keladi. Haddan tashqari qattiq, kyeskin, baqirib gapirish o’quvchilarning asabiga tyegib, ularni tez toliqtirib, muhofaza qiluvchi tormozlanishini yuzaga keltiradi. Mana shu yerda sharq, mo’tafakkirlaridan Nasriddin Tusiyning o’qituvchi nutqi hech qachon va hech qayerda zaharxandali, qo’pol yoki qattiq bo’lishi mumkii emas. Dars paytida o’qituvchining o’zini to’ta olmasligi ishni bo’zishi mumkin degan nasiHatini keltirishimiz juda o’rinli bo’lardi.

O’qituvchining bush, past ovozi yomon eshitiladi. Nutqi, imo-ishoralar, turli kyeskin harakatlar o’quvchilarni jonlantiradi.

Bu tariqa imo-ishoralar va Harakatlar tajribali o’qituvchilarda o’z mye'yorida ishlatiladi. Lekin bir xildagi tinimsiz harakatlarning haddan tashqari ko’p bo’lishi kishining asabiga tegadi.