O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
FALSAFA
1/5/1 2021
- 146 -
мезони ҳисобланган. Келажакда одамларнинг чорвачилик
ва деҳқончилик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларининг
интенсив ўсиши нафақат тегишли ақлий ривожланишни,
балки маълум бир жисмоний ривожланишни ҳам талаб
қилар эди[1].
Илк ўрта аср даврининг кам ўрганилган
масалаларидан бири бу қизларнинг оила ва оилавий
тарбияси масаласидир. В.В. Бартольд “кад” сўзини таҳлил
қилиб, бу уй деган маънони англатади, лекин “хона”га
қараганда кенгроқ маънода. “Кад” тушунчаси оила
бошлиғининг ўз уйидан ташқари, битта умумий панжара
ичида жойлашган ўғиллари, бошқа қариндошлари яшаш
жойлари ҳамда уларга тегишли турли хил биноларни
қамраб олади. Бундай улкан ўчоқни сақловчи ёки хонадон
бекаси кадбону деб номланган.[2].
Ўрта Осиё халқларининг қадимги
даврлардан
қолган бой мероси деярли бутунлай халқ ижодига
асосланган ва улар меҳнатсеварлик, ҳалоллик ва
адолатпарварликка бағишланган. Бу манзарани, аёллар
энг яхши анъанавий қўшиқлар, гўдаклар учун аллалар,
эртак ва афсоналар, кичик ва катта шеърларни авлоддан-
авлодга ўтказишда асосий воситачи ёки боғловчи ҳалқа
бўлганликларида кўришимиз мумкин.
Махмуд Кошғарийнинг «Девону луғатит турк»
асаридаги айрим шеърий хикматлар ҳамда бошқа
манбалар орқали етиб келган асотирлар, қўшиқлар,
мақоллар ва топишмоқлар, шунингдек, «Манас» «Дада
Кўркут», «Алпомиш»
сингари эпосларидаги таълим-
тарбияга доир фикрлар аждодларимиз педагогик
қарашларининг ифодалари ҳисобланади.
Бундан ташқари, «Тўнюкук», «Билга-хақон»,
«Қултигин» ёдномалари ва «Ирқ битиг» сингари ёзма
ёдгорликларда хам туркий халқларнинг жуда қадим
замонлардаги педагогик қарашлари ўзига хос тарзда акс
этган. Бу педагогик қарашлар мазкур халқларда умумий
сифатлар ва хусусиятларнинг шаклланишида ҳам муҳим
ўрин тутган. [3].
Ўрта асрлар ҳунармандчилигида нафақат эркаклар,
балки аёллар ҳам ишлаган деган маълумотни тахмин
қилиш мумкин. Маҳорат санъатига эришиш учун
таълимни ҳамма эгаллаши мумкин эди. Мусулмон аёллар
ўқиш
ва
касб-ҳунар
таълими
қобилиятларидан
ажралмаган. Бу ўрта асрларнинг тарихий асарларида ҳам
таъкидланган. Жумладан, XI аср ўрталарида тузилган
"Тарих-и Байхаки" асарида
асрнинг биринчи ярмидаги
воқеалар ва ҳодисаларни акс эттирувчи қисмида
аёлларнинг ҳунармандчиликдаги улкан мавқеи ҳақида
маълумотлар берилган. Худди шундай ҳикоялар, худди
ўша даврда яшаган Aбу Саид Мейхенейскийнинг
таржимаи ҳолида ҳам учрайди. Ушбу асарлар ўша давр
ҳунармандлари ҳақидаги барча маълумотларнинг бебаҳо
манбаи ҳисобланади. Тарихчилар кўпинча “аёл йигирув
ҳунармандчилигини ва қисман тўқувчиликни деярли
монополлаштирганини” таъкидлайдилар. [4].
Ўрта Осиёда аёллар касб-ҳунар мактаблари асосан
хусусий бўлган. Назарий дарслар тайёр маҳсулот ишлаб
чиқаришгача бўлган амалиёт билан бирга ўтказилар эди.
Бу айниқса, пахта маҳсулотларини ишлаб чиқариш билан
боғлиқ ҳолларда кўзга ташланади, чунки бу ишларда
кўпинча аёллар шуғулланишган.
Бундай тикувчилик маҳорати ва
каштачилик
санъати мактаблари кўп йўналишларга эга эди. Тўшак ва
поябзал, нақшли ёстиқлар, сузана, шарфлар ва рўмоллар,
дубулғалар, тилла кашталар ва оддий чапон, болалар
бешиклари учун аксессуарлар, болалар ва катталар
кийимлари ва ҳаттоки поябзал бўйича ҳам ҳунар мактаби
мавжуд бўлган экан. Ёрқин иплар билан ишланган
шарфлар ва аёллар чапонлари, кўйлаклари ва ёстиқлари
Ўрта Осиё ҳунарманд аёлларининг уйларини безаб
турарди. [5].
Ўра-тепанинг Олкорон гузари аҳолиси ипак
ипларни бўяш ва қайта сотиш билан шуғулланишган.
Бўяш билан асосан аёллар,
эркаклар эса савдо билан
шуғулланишган. [6]. Қадим замонлардан бошлаб Кулоб ва
Балжувондаги ҳунармандлар қоғоз ва ипак матоларни
тўқишган ва уларда чиройли ва ёрқин гулларга нақш
солишган. Ипак матоларни бўяш учун қизил, яшил, кўк,
жигарранг бўёқлардан фойдаланилган [7].
VI-VIII асрларда ҳам Сўғд нақшли ипак тўқилган
(кимхоб) бир рангли матолари билан машҳур бўлган.
Ушбу матодан аёллар олтин иплар, дастурхон ва камзул
билан безатилган ташқи кийим тикдилар.
Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, гарчи кўплаб
манбалар ишлаб чиқарилган маҳсулотлар савдосида
аёлларнинг ўрни тўғрисида жим турсалар-да, аёллар
савдода тенг даражада муваффақиятга эришганлар ва
бунинг учун ҳисоблаш асосларини ўрганишган.
Катта
шаҳарлардаги гавжум бозорларда ва чакана савдо
дўконларида кўрпа ва кўрпачалар, ёстиқлар, болалар учун
анжомлар, эркаклар учун камар шарфлар, бош кийимлар,
поябзал ва катталар учун кийим-кечак савдо-сотиқлари
асосан аёллар касбига айланганди. 1886 йилги
маълумотларда қуйидаги бозорлар рўйхати келтирилган:
пахта шарфлари сотиладиган бозор; мато ипларни
сотадиган бозор; жун бозор; пастга сотиш учун; халат
кийими бозори. [8].
Ўрта Осиёнинг тоғли
Бадахшонига ташриф
буюрган хитойлик зиёратчилар қадимги даврларда
маҳаллий халқларнинг кийимларини кўриб ҳайратда
қолишган. Уларнинг маълумотларига кўра, ҳар қандай
мато ҳам Тохаристонда ишлаб чиқарилган деган хулосага
келишимизга имкон беради. Масалан: Бадахшонга
ташриф буюрган хитойлик зиёратчи Сон Юн (510 йил)
оддий одамлар теридан, бойлар қимматбаҳо матолардан
кийим
кийганлигини
таъкидлайди
[9].
Буддист
зиёратчилар ўз эсдаликларида Бадахшон аҳолиси жун ва
теридан тикилган кийимларни кийишганлиги ҳақида
Бадахшоннинг кийимлари ҳақида ёзишган. Бошқасининг
хабар беришича, қишлари узоқ ва совуқ бўлган Вахонда
оддий одамлар намат ва теридан тикилган кийимларни,
шойи ва пахтанинг шоҳини кийишган.
Тери ва пахтадан
тикилган кийимлар Ҳуталда ҳам нишонланади. Шундай
қилиб, Вахон, Хутал ва Помир (ҳозирги Тожикистоннинг
Тоғли Бадахшон автоном вилояти) деб номланган узоқ
тоғли ҳудудлари бўлган Тохаристон қисми аҳолиси
фаровонлик ва дабдабада яшашган. Қадим замонлардан
буён Буюк Ипак йўли бу ҳудуддан ўтган. Ушбу ҳудуд
аҳолисининг бойлиги кўпинча жанговар кўчманчиларни
ўзига жалб қилар эди.
Помирдаги барча оғир шароитларга қарамай,
одамлар билимларни ўрганишга интилишган. Узоқ қиш
кечалари ва қаттиқ совуқ иқлими одамларни уйда
ўтиришга ва ўқишга мажбур қилган. Помир бир томондан
Хитой, Aфғонистон ва Ҳиндистон билан чегарадош
бўлганлиги сабабли, бошқа томондан карвон йўллари
кўпинча Помир орқали қуйи оқимларда яшаган уйғурлар,
турклар, сўғдлар ва бохтарлар билан ўтиб борар эди.
Кўпгина ёзма манбаларда дастлабки ўрта аср Ўрта
Осиё
ва
Ҳиндистон
ўртасида
савдо
алоқалари
мавжудлигига бевосита далолат беради. Наршахий бу
ҳақда Бухоронинг машҳур “занданачи” пахта матолари
кўплаб узоқ мамлакатларга экспорт қилинганлигини
ёзади. Балки уларни Помир орқали ҳам Бухородан олиб
кетишган. Помир аҳолиси савдо-сотиқ орқали дабдабали
ҳаёт кечирган ва тилларни ўрганишга мойил бўлган.
Помир тили энг қадимий Эрон тилларининг Шарқий Эрон
гуруҳига киритилган.
