«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

darzlik sig’imi
, darzli jinslarning birlik 
hajmdagi (1 m
3
) bo’shliqlari hajmi 
darzlik sig’imi koeffisienti
deb ataladi. 
Bundan tashqari, karbonat jinslarda ularning erishidan hosil bo’lgan bo’shliqlar 
(kovaklar, mikrokarst va stilolit bo’shliqlari) ham mavjud. Demak, darzli jinslarning 
umumiy sig’imi
deganda jinsdagi hamma bo’shliqlar hajmi yig’indisining ushbu jins 
hajmiga nisbati tushuniladi. 
G.K.Maksimovich, E.M.Smexov va b. olib borgan tadqiqotlar natijasidan darzlik 
sig’imi darzli kollektorlar sig’imi qiymatiga sezilarli ta’sir ko’rsataolmasligi ma’lum 
bo’ldi va uning miqdori zarralar oralig’idagi bo’shliqning 10% gacha bo’lgan 
hajmiga tengdir. Buning asosiy sababi, katta chuqurlikdagi (1000 m dan ko’p) darzli 
jinslardagi yoriqlar kengligi 0,1 mm dan katta bo’lmasligidandir. 
Masalan, G.K. Maksimovich, E.M. Smexov va b.ning fikricha, kub shaklidagi, 
hajmi 1000 sm
3
bo’lgan namuna har birining kengligi 0,1 mm bo’lgan o’nta darzlik 
bilan kesilgan bo’lsa, uning darzlik sig’imi 1% ga teng bo’ladi. A.A.Trofimuk 
fikricha, darzlik sig’imi jins sig’imi qiymatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Darzli 
ohaktosh va dolomitlar sig’imini (Karli, Kinzebulatovo, Zarubejnoe konlarida) 
chiqarib olingan neft miqdoriga asoslanib (neft beraolishlik koeffisienti 0,2 ga teng 
deb qabul qilingan) hisoblaganda uning qiymati 1,25-1,8% ga teng bo’lgan. 
Janubiy Alan gazkondensat konidagi yuqori yura davri darzli karbonat 
jinslaridagi darzlik sig’imi 0,1-1,5% chegarasida o’zgaradi. Ko’kdumaloq neft-
gazkondensat konidagi darzli karbonat jinslarida darzlik sig’imi 1,2-3,7% ga etadi. 
Janubiy Eron konlaridagi darzli kollektorlarning umumiy sig’imini o’rtacha qiymati 
5% (2-15%), jinslardagi darzlar hajmi (X.V.Leyn ma’lumotiga ko’ra) 1-2% atrofida. 

---

121 
SHarqiy Karpatdagi neft konlaridagi darzli kollektorlarning darzlik sig’imi 1-3% 
atrofida. 
Demak, jinslarning kollektorlik xususiyatlari ko’proq zarralar oralig’idagi 
g’ovaklilikka bog’liqdir, darzlik sig’imi esa ikkinchi o’rinda turadi. 
Jins-kollektorlardagi darzliklar, ularning turi va o’lchami ularda suyuqlik va 
gazlarning harakatlanishida muhim rol o’ynaydi. Odatda darzli jinslar mo’rt yoxud 
qattiq, litologik jihatdan bir-biridan keskin farqlanuvchi jinslardan tarkib topadi, 
ularning zarralari oralig’idagi suyuqlik filtratsiyasining qiymati juda kichik bo’ladi. 
Lekin, shunga qaramay O’zbekiston Respublikasidagi ko’pgina konlarda bunday 
darzli jinslardan katta miqdordagi neft va gaz oqimlari olingan. 
Darzlik o’tkazuvchanligi birligi
deganda 0,1 MPa bosim gradienti ta’sirida, 1 
sm
2
ko’ndalang kesimga ega bo’lgan darzli jinsdagi, filtratsiya tekisligiga ko’ndalang 
joylashgan hamma darzliklar orqali harakatlanayotgan, qovushqoqligi 1 MPa

s 
bo’lgan suyuqlik sarfi miqdori bilan o’lchanadigan qiymat tushuniladi. 
Darzli jinslarning umumiy o’tkazuvchanligi ichida darzlik o’tkazuvchanligi 
asosiy o’rin egallaydi, uni aniqlash murakkab masalalardan biri hisoblanadi. Neft 
konida quduqni sanoat miqyosida sinash ma’lumotlaridan foydalanib, darzli jins 
o’tkazuvchanligini mahsuldorlik koeffisienti miqdori yoki bosimning tiklanish egri 
chizig’i orqali belgilash mumkin. Agar bunday ma’lumotlar bo’lmasa (ayniqsa 
razvedka bosqichida), darzlik o’tkazuvchanligi shliflarni mikroskopik tadqiqotlari 
natijasidan «VNIGRI» instituti (Rossiya) tomonidan ishlab chiqilgan metodika 
yordamida hisoblab aniqlanadi. 
Ushbu metodikaga ko’ra, darzliklar kengligining haqiqiy qiymatini shliflardan 
mikroskoplar yordamida aniqlab, quyidagi tenglamadan foydalanib darzlik sig’imi m
t 
va darzlik o’tkazuvchanligini K
t
hisoblash mumkin: 
m
T
=
S
b


; K
t
=8,45

10
6
b
3
m
t
, 
bunda b - darzlik kengligi (o’rtacha qiymati), sm; 

-darzlik uzunligi yig’indisi, 
sm; S - shlif maydoni, sm
2
. 
Darzli jinslarning umumiy o’tkazuvchanligi va umumiy g’ovakliligi shunday 
jinslarga xos bo’lgan filtratsiya jarayonini yuzaga keltiradi. Bu jarayonda jinsdagi 
turli-tuman bo’shliqlar va ularni o’zaro tutashtiradigan darzliklar ishtirok etadi, 
darzliklar bu jarayonda etakchi rol o’ynaydi. 
Jinslarning darzliligini kern materiali bo’yicha o’rganish quyidagi tartibda 
amalga oshiriladi: 
1)
kerndagi oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan darzliklarni o’rganish; 
2)
mikrodarzliklarni laboratoriyada o’rganish va shliflar tayyorlash maqsadida 
jins namunasi olish. 
Kern darzliligini o’rganish uni geologik tavsiflash chog’ida amalga oshiriladi, 
bunda darzlarning jins qatlamlanishiga nisbatan qiyalik burchagi va darzliklar 
oralig’idagi burchagi o’lchanadi. Agar kernda stilolitlar, kovaklar yoki boshqa 

---

122 
bo’shliqlar bo’lsa, ularga tavsif beriladi, shu bilan birga ularning darzliklar bilan 
aloqadorligi ham aniqlanadi. Kerndagi darzliklar zichligi hisoblanadi, bunda 
jinslarning qatlanishiga qiya joylashgan darzliklar e’tiborga olinadi, qatlanishga 
parallel bo’lgan darzliklar alohida hisoblanadi. 
Darzliklar zichligini aniqlab, ularning darzlilik darajasini belgilash va yuqori 
darzlilikka ega bo’lgan gorizontlarni bilish maqsadida quduq kesimining turli 
uchastkalari o’zaro solishtiriladi. Bunday ma’lumotlarni bir qator quduqlarda o’zaro 
solishtirib, darzlilikni maydon bo’ylab o’zgarish yo’sinini kuzatish mumkin. Darzlik 
zichligini ushbu usulda aniqlash qiya yoki gorizontal yotuvchi qatlamlarda samara 
beradi. Agar jinslar qiya holatda yotgan bo’lsa va kern kesimi qatlanishga parallel 
bo’lmasa bu usuldan kam foydalaniladi. Bunday hollarda darzlik zichligi kernni 
kesib o’tuvchi darzliklar maydoni yig’indisini uning hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. 
Darzli jinslarning petrografik xususiyatlarini shlifda o’rganish ahamiyatlidir. 
SHliflar metodi bilan darzli jinslarning kollektorlik xususiyatlarini miqdoriy va sifat 
ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin. Sifat ko’rsatkichlari darzlik o’tkazuvchanligining 
nisbiy miqdorini, darzlik zichligini va darzlik sig’imini belgilashda zarurdir. Bunday 
hollarda bajarilgan tadqiqotlar quduq kesimining boshqa uchastkalariga nisbatan 
yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lgan uchastkalarini hamda yaxshi kollektorli 
xususiyatlari bilan ajralib turadigan jinslarni ajratish imkonini beradi. 
Darzli jinslarni ko’rsatkichlarini o’rganish uchun quduqdan namuna (kern) har 
2-4 m dan olinishi lozim. Agar mahsuldor yotqiziqlar qalinligi kam bo’lsa, kern 
olinadigan intervallar kamaytiriladi. Darzli jinslar parametrlarini miqdoriy jihatdan 
o’rganishda kern mahsuldor jinslarning har bir metr oralig’idan olinadi. Olingan 
namunalarga etiketka yopishtirilib, yashiklarga taxlab, laboratoriyaga tekshirish 
uchun yuboriladi. 
Agar namunalar bir maromda (bir xil intervallardan) olinmagan bo’lsa, u holda 
kesimning ayrim intervallarini tavsiflash uchun hamda kesimning u yoki bu 
intervallarining kollektorlik xususiyatlari to’g’risida to’g’ri tasavvurga ega bo’lish 
maqsadida ulardan kern necha foiz miqdorida olinganligini hisobga olish zarur 
bo’ladi. Kesimning ayrim intervallaridan namuna kam olingan (kern kam miqdorda 
chiqarilgan) bo’lsa, uni jurnalda qayd qilish kerak. Jins namunalari (kern)ni 
ehtiyotlik bilan asrash, bo’laklarga bo’lganda sun’iy darzliklar hosil bo’lmasligiga 
e’tibor berish lozim. Bu maqsadda kernbo’lgichdan foydalanish yoki namunani 
kerakli o’lchamda olish zarur. 
Burg’ilash jarayonida geologik kuzatuv ishlarini bajarish, quduqni sinash va 
o’zlashtirish katta ahamiyatga ega. Bunda gil eritmasi yutilgan, otqinlar yuzaga 
kelgan, asbob va b. tushib ketgan intervallar qayd qilinadi. SHuningdek, qazilayotgan 
tog’ jinslari qattiqligi, burg’ilash tezligi, quduq debiti va sh.k. to’g’risidagi 
ma’lumotlar yig’iladi. Strukturada joylashgan quduq debitining o’zgarish yo’sini, 
qatlam bosimi, suvlanish tabiati, mexanik karotaj ma’lumotlari o’rganiladi. 
Mexanik karotaj dalillaridan yuqori darajada darzlangan zonalarda burg’ilash 
tezligining yuqoriligini, zich jinslar joylashgan intervallarda esa uning pastligini 
farqlash mumkin. Qatlam bosimi qiymatini notekis taqsimlanishi qayd qilinadi; 

---

123 
qo’shni quduqlardagi qatlam bosimlarining bir-biridan keskin farqlanishi, ayrim 
hollarda bosimning eng yuqori va eng past miqdorlari aniqlanadi. 
Quduqning suvlanishi ham notekis sodir bo’ladi, ayrim quduqlar tez va to’liq 
suvlansa, boshqalari uzoq muddat suvsiz neft bera olishi mumkin, qayd qilingan 
hodisalar xarakteri quduq tubi holatini suv-neft tutash yuza holatiga mos kelmasligini 
ko’rsatadi. Kondagi geologik kuzatuvlar darzli jinslarning kollektorlik xususiyatlarini 
tahlil qilishda yordam beradi. 
To’plangan ma’lumotlar sistemaga solinib, jadval, turli diagramma va grafiklar 
ko’rinishida umumlashtiriladi, so’ngra ular kerndagi mavjud makrodarzliklar va 
shliflardagi mikrodarzliklar kuzatuvlari bilan taqqoslanadi. Ushbu parametlarni har 
tomonlama o’rganish orqali jinslarning darzliligini aniqlash, kern kam olingan 
intervallardagi jinslarning darzlilik xarakterini baholash mumkin bo’ladi. 
Tog’ jinslarining elektr o’tkazuvchanligiga undagi g’ovaklar, darzliklar va 
namlik ta’sir etadi. Jinslarda g’ovak va darzliklarning taqsimlanish xarakteriga ko’ra 
uning solishtirma qarshiligi turli yo’nalishlarda har xil bo’lishi mumkin. Darzli 
jinslarning solishtirma elektr qarshiligining bunday xususiyatlaridan ularda 
darzlarning paydo bo’lish va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganishda foydalanish 
mumkin. 
Jinslarning solishtirma elektr qarshiligi zarralar oralig’idagi g’ovaklarning 
o’zgarishidan ko’ra darzlik sig’imining o’zgarishini yaxshi sezadi. SHu sababli 
jinslarning solishtirma elektr qarshiligi xaritasidan foydalanib, darzlilikning maydon 
bo’ylab o’zgarishi to’g’risida fikr yuritish mumkin. Darzlilik ko’p va yuqori darajada 
bo’lgan uchastkalarda elektr qarshiligi past qiymatga ega bo’ladi va aksincha. 
Quduq kesimining ayrim qismlaridagi darzli jinslarning kollektorlik 
xususiyatlari to’g’risidagi ishonchli ma’lumotlar shliflar metodi yordamida olingan 
bo’lsa, kesimning shu qismi uchun dala-geofizikasi dalillaridan ham foydalanish 
mumkin. Olingan ma’lumotlar kesimning boshqa, litologik jihatdan bir tarkibli 
qismini tavsiflash va aniqlash uchun zarurdir. Bunday ekstrapolyatsiya (quduq 
kesimining bir qismini kuzatish asosida olingan xulosalarni uning boshqa qismiga 
yoyish yoki tatbiq etish) quduq kesimi bo’ylab darzlilik qiymatining o’zgarishi 
darzlik kengligining o’zgarishi hisobiga sodir bo’lganda yaroqli hisoblanadi. 
Bosim tiklanishi egri chizig’idan foydalanishga asoslangan gidrodinamik metod 
yordamida darzli kollektorlarning darzlilik koeffisienti, darzlik zichligi va boshqa 
fizik parametrlarini aniqlash juda muhim hisoblanadi. Bu metod oddiy bo’lib, undan 
ochiq va yopiq tubli quduqlarda tadqiqotlar olib borishda foydalaniladi. Neft 
konlarida darzli kollektorlar keng tarqalganligi sababli ularning fizik parametrlarini 
mufassal o’rganish lozim. 
Karbonat kollektorlarda kovaklar ko’p uchraydi. Ular jinslar ichida 
yotqiziqlarning to’planish jarayonida yoki undan keyinroq, asosan jins tarkibidagi 
organik moddalarning parchalanishidan hosil bo’ladi. Birinchi xil kovaklar bo’lgan 
ohaktoshlar rif massivlarida uchraydi. Ikkinchi xil kovaklar esa yer osti suvlari 
harakati ta’sirida ohaktoshlarning erishidan paydo bo’ladi. Bunday kovaklarning 
shakllanishi, kattalashishi karst bilan bog’liq bo’lib, dolomitlar va ohaktoshlarda 

---

124 
keng tarqalgan, ularda darzlarning bo’lishi suvlarning shimilishi va harakatlanishiga 
imkoniyat yaratadi. Odatda karbonat jinslarda kovaklar notekis rivojlanadi, shu 
sababli ularning sig’imini (bo’shliqligini) o’rganish qiyin kechadi.