«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

 
19.1. ERKIN GAZ ZAXIRALARINI HISOBLASHNING
HAJMIY METODLARI 
 
Erkin gaz zaxiralarini hisoblashning asosiy metodlariga hajmiy va bosimning 
pasayishi metodlari kiradi. 
Zaxiralarni hajmiy metod bilan hisoblash kollektordagi gazning dastlabki 
miqdorini ifodalovchi va gaz konini tavsiflovchi geologik, fizik va kimyoviy 
xususiyatlarni o’rganish asosida bajariladi. 
Lekin gaz zaxiralarini hisoblash uchun qatlamning kollektorlik xususiyatlarini, 
unda gazning taqsimlanishi va uyum chegaralarini o’rganishdan tashqari, gazning 
fizik xususiyatlarini, bosim va temperaturaning o’zgarishi jarayonida gazda yuzaga 
keladigan o’zgarishlarni hamda qatlam bosimi va temperaturasini, gazning kimyoviy 
tarkibini va uni tashkil qiluvchi ayrim komponentlarning foiz miqdorini aniqlash 
zarur bo’ladi.
Toza gaz konlari bo’yicha qayd qilingan ma’lumotlarni to’plash uqadar qiyin 
emas, chunki gaz tarkibi, odatda, bir xil va doimiy bo’ladi. Gazning kimyoviy 
tarkibining va komponentlarining foiz miqdorini o’rganish esa uyumda yuzaga 
keladigan sust va doimiy o’zgarishlar tufayli murakkablashadi. 
Masalan, suv bilan to’shalgan, tarkibida erigan SO
2
va N
2
S bo’lgan gaz 
uyumlarida bosim pasayishidan, suvda oson eriydigan SO
2
va N
2
S eritmadan ajralib 
chiqadi va gaz shu komponentlar bilan boyiydi. Gazning kimyoviy tarkibining 
o’zgarishi, shuningdek, gaz-neftli uyumlarning gaz qalpog’ida ham sodir bo’ladi. 
Bunday uyumlardan foydalanishda va qatlam bosimining pasayishida gaz 
qalpog’idagi gaz neftdan ajralib chiqqan og’ir uglevodorodlar bilan boyishi mumkin. 

---

421 
Gaz zaxiralarini hajmiy metod bilan hisoblash o’zining soddaligi tufayli keng 
qo’llaniladi, chunki hisoblash uchun zarur bo’lgan parametrlarni gaz uyumini sinov 
ishlatish jarayonida olish mumkin. 
Gaz zaxiralarini hisoblash uchun hajmiy formula quyidagi ko’rinishga ega: 
V=Fhmf(r

−r
o

o
)

g

g 
, 
(19.1) 
bunda V − hisoblash sanasiga chiqarib olinadigan (sanoat miqyosida) gaz zaxirasi, 
m
3
; F ― mahsuldor gazlilik chegarasidagi maydon, m
2
; h - gazli qatlam g’ovakli 
qismining qalinligi, m; m - g’ovaklilik koeffitsienti; r − hisoblash sanasiga gaz 
uyumidagi o’rtacha mutlaq bosim, MPa; r
o 
− sanoat miqyosidagi gaz zaxiralari 
chiqarib olingandan so’ng va quduq og’zidagi mutlaq bosim 0,1 MPa ga teng bo’lib, 
barqarorlashgandan so’nggi o’rtacha qoldiq mutlaq (yakuniy) bosim, 
g
Н

9
10
1293
atm
о
e
P
P



; 

va 

o
- uglevodorodli gazlarni Boyl-Mariott qonunidan og’ishiga 

va 

o
bosimlar uchun tegishlicha tuzatishlar; f - gaz hajmini standart temperaturaga 
keltirish uchun temperaturaga tuzatish 
pl
st
t
T
t
T
f



; 
(19.2) 
(t
st
=20
o
S, T=273
o
S); 

g 
- bog’liq suv miqdori hisobga olingandagi gazga 
to’yinganlik koeffitsienti; 

g 
- gaz bera olish koeffitsienti. 
Gaz quduqlaridagi qatlam bosimi quduq og’zidagi (vaqtincha ularning 
yopiqligida) bosim asosida (8.4) yoki (8.5) formula bo’yicha gaz ustunining og’irlik 
kuchini hisobga olib aniqlanadi. 
Uyumdagi qoldiq bosim r
k
quduq og’zidagi bosim r=0,1 MPa (sanoat 
miqyosidagi gaz zaxiralari chiqarib olgandan so’ng) (8.5) formula bilan aniqlanadi. 
Odatda gazning tarkibi va yotish chuqurligiga ko’ra r
o
qiymati 0,1-0,3 MPa oraliqda 
o’zgaradi. Demak, suv bosimli rejimda qatlamdagi qoldiq bosimni r
o
hisobga olish 
maqsadga muvofiq emas, bunday holatda (19.1) formuladagi r
o
ni nolga teng deb 
qabul qilish kerak. 
Gazlilik maydoni, qatlam g’ovakli qismining o’rtacha qalinligi va 
g’ovaklilikning o’rtacha koeffitsienti qiymati neft zaxiralarini hajmiy metod bilan 
hisoblashdagi kabi aniqlanadi. Faqat shuni e’tiborga olish kerakki, gaz-suv tutash 
yuzasi odatda gorizontal holatda bo’lib, uning usti va tagidagi chegarasi gazli 
qatlamning yer osti relefi izogipslariga to’g’ri keladi. 
Uglevodorod gazlarining ideal gazlar qonunlaridan og’ishi gaz aralashmalaridagi 
ayrim komponentlarning og’ishi haqidagi ma’lumotlar bo’yicha aniqlanishi mumkin. 
Tadqiqotlar natijasiga ko’ra, gazning molekulyar massasi qancha yuqori bo’lsa, 
og’ishi ham shuncha katta bo’ladi, temperatura ortganda ular kamayadi. 
Tabiiy gazning tarkibiy qismlarini 15
0
S da 0,1 MPa mutlaq bosimga og’ishi 
19.1-jadvalda keltirilgan. 

---

422 
Ma’lumotlarni 20
o
Sga qayta hisoblashda ma’no yo’q, chunki og’ishlar qiymati 
uncha katta bo’lmay 20
o
S ga qayta hisoblaganda, hatto bosimning 6-18 MPa 
oralig’idagi eng katta og’ish qiymati 2% dan ortmaydi. 
19.1-jadval 
Uglevodorod gazi 
komponentlari 
15
0
Sdagi 0,1 MPa ga og’ishi 
Metan 
0,0022176 
Etan 
0,0088128 
Propan 
0,0186192 
Karbonat angidrid gazi 
0,0065520 
Azot 
0,0001008 
Havo 
0,0004896 
Izoh
. MDH da standart temperatura sifatida 20
o
S qabul qilingan bo’lsa ham, 
keltirilgan ma’lumotlardan foydalanish mumkin. 
Keltirilgan ma’lumotlarga muvofiq gaz aralashmasining 0,1 Mpa ga og’ishini 
har qaysi tarkibiy qismning og’ish qiymatini aralashmadagi gazning tarkibiy 
qismining tegishli miqdoriga ko’paytirish va bu ko’paytmalarni jamlash orqali 
hisoblash mumkin. Agar aralashmada og’ir uglevodorodlar bor bo’lsa, bunday 
hisoblashlarda bosimning u yoki bu qiymatiga to’g’ri keladigan har xil taxminiy 
ma’lumotlar olinadi va ular aralashmaning haqiqiy og’ish qiymatidan keskin 
farqlanadi. Masalan, azotning Boyl-Mariott qonunidan og’ishi shunchalik kamki, 
odatda u e’tiborga olinmaydi. 
15
o
C temperaturadagi tabiiy gazni Boyl-Mariott qonunidan og’ishini aniqlash 
uchun quyidagi ifodadan ham foydalaniladi 
1000
0,22l)
5,5s
3c
8d
4
2,26p(m
n






e
, 
(19.3) 
bunda n 

og’ish, %; r 

manometrdan olingan mutlaq bosim, MPa; tabiiy 
gazdagi miqdori, % da: m - metan, e - etan, d 

propan, s - karbonat kislotalar, 
vodorod sulfidi, l 

havo. 
Gazning n qiymatini komponentli tarkibi tavsifi bo’yicha hisoblab, 

tuzatish 
hajmiy formulaga kiritiladi: 
100
n
1


α
. 
(19.4) 
Qayd qilinganidek, og’ir uglevodorodlar miqdori yuqori va mutlaq bosim 
qiymati 10 MPa dan katta bo’lsa, formula yordamida hisoblab topiladigan og’ishlar 
miqdori haqiqiysidan ancha farq qiladi; u holda keltirilgan formuladan foydalanish 

---

423 
yaxshi natija bermaydi, shu sababli gazning siqilishini laboratoriyada tajriba yo’li 
bilan aniqlash tavsiya etiladi. 
Gazga to’yinganlik koeffitsientini 

g
aniqlash uchun 19.1-rasmda keltirilgan 
grafikdan foydalanish mumkin; bu grafik gazga to’yinganlik koeffitsienti qiymatini 
bog’liq suv miqdorini hisobga olgan holda aniqlash imkonini beradi. Ushbu grafik 
laboratoriya tadqiqotlarining muayyan ma’lumotlari yo’qligida taxminiy hisoblashlar 
uchun qo’llaniladi. 
Gaz zaxiralarini hajmiy metod bilan hisoblashda gaz bera olish koeffitsientini 
asoslash eng murakkab ishlardan biri hisoblanadi, chunki bu masala etarlicha 
o’rganilmagan. 
Chet ellik olimlarning bu masalaga bag’ishlangan ishlarida faqatgina ayrim 
umumiy tartibdagi mulohazalar mavjud, gaz konlarining gaz bera olish qiymatiga 
turli omillarning ta’siri haqidagi aniq ma’lumotlar uchramaydi. CHet el olimlari 
ishlarida keltiriladigan gaz zaxiralarini hisoblashning hajmiy metodining barcha 
formulalarida, odatda gaz bera olish koeffitsientini tavsiflovchi parametr yo’q bo’lib, 
undan foydalanilmaydi; faqat ilova qilingan matnda hisoblangan zaxiralarning u yoki 
bu miqdorda chiqarib olish (hech qanday asoslamasdan) imkoniyatlari qayd qilinadi. 
Bundan tashqari, formulalarda qoldiq bosim qiymati tushirib qoldiriladi, garchi gaz 
zaxiralarini amalda hisoblashda bu qiymat har doim hisobga olinsa ham. 
Ayrim mualliflar gaz konlari uchun gaz bera olish koeffitsienti qiymatini 0,5-
0,95 chegarasida keltiradilar, lekin shu o’rinda bu qiymatga u yoki bu omillar 
ta’sirini aniq ko’rsatmaydilar. 
AQSHning 49 ta gaz koni bo’yicha olib 
borilgan tahlillar (ularning 22 tasini ishlatish 
yakuniga etgan) shuni ko’rsatdiki, gaz zaxirasi 
1,5-2 mlrd.m
3
dan ko’p bo’lgan konlarda ulardan 
foydalanish to’xtatilganda hisoblangan gaz bera 
olish koeffitsienti qiymati 0,9-0,99 ga teng 
bo’lgan, zaxiralari kam bo’lgan konlarda esa bu 
miqdor 0,66-0,80 chegarasida o’zgarib turgan. 
Ishlatilishi yakuniga etgan 22 ta kon bo’yicha 
hisoblangan gaz bera olish koeffitsientining 
o’rtacha arifmetik qiymati 0,87 ga teng. Demak, 
dastlabki gaz zaxiralaridan o’rtacha gaz 
yo’qolishi 0,13 (jumladan, quduq og’zidagi 
qiymati 0,1 MPa ga teng, deb qabul qilingan 
qoldiq bosim hisobiga o’rtacha gaz yo’qolishi 
o’rtacha 0,02 atrofida). 
MDHda Sankt-Peterburg gaz konining 
ishlatish ma’lumotlari bo’yicha gaz bera olish koeffitsienti 0,84 ga, Kanevskiy 
konida esa 0,81-0,82 ga teng bo’lgan. O’zbekiston Respublikasida Buxoro-Xiva neft-