O‘zbeкiston respubliкasi

yotibdi 
(X.Ziyo)
. 3. Siz o„qishga 
ketayotganingizda 
daraxtlarga o„zim 
qarab tursam 
(Sh.Rash.)
. 4. To„y qiziganda yana 
bir baloni boshlab 
yurma,
– deb To„lagan mo„ylov Qo„chqorga qo„l 
cho„zdi. 5. Hali u yerda, hali bu yerda yangi tug„ilayotgan qo„zilar 
cho„ponlarni shoshirib 
qo
„
ygan, 
ularda tinim yo„q 
(Ch.Ayt.)
. 6. Sen 
mendan har qancha xafa bo„lsang ham, 
ko„nglimga tugib 
qo„yganimni endi aytib 
solmasam
, iloji yo„q 
(A.Qah.)
. 
Кo‗rinib 
turibdiki, ayrim qo‗llanishlarda (1-, 2-, 3-, 4) so‗zning grammatik 
ma‘nosi leksemaning sememasi bilan semantik bog‗lanishga ega. 
Ba‘zilarida esa (5-, 6-) ko‗makchi fe‘l (
qo„ygan
, 
solmasam
) o‗z 
grammatik ma‘nosidan qariyb uzilgan. Asos leksema sememasining 
grammatik ma‘noda qoldirgan «iz»i sezilarsiz darajada. 
Sememaning nutqiy grammatik ma‘no sifatida yuzaga chiqishdagi 
grammatikalizatsiyalashuvi hodisasini o‗rganish fanimiz oldida turgan 
vazifalaridan hisoblanadi. 

---

108 
Demak, sememaning nutqiy voqelanishi deganda uning nafaqat 
nutqiy lug‗aviy ma‘no, balki nutqiy grammatik ma‘no sifatida 
voqelanishi ham nazarda tutilishi lozim. 
30-§. Sememaning nutqqa xoslanishi 
 
Semema nutqda uni ushbu qo‗llanishga xoslovchi turli vosita 
ta‘siriga berilgan va juz‘iylashgan holda «ko‗rinish» beradi. 
Sememaning nutqiy ko‗rinishida uni nutqqa xoslagan nolug‗aviy 
vositaning ta‘sir darajasi turlicha bo‗ladi. 
Sememaning nolug‗aviy tajallilar ta‘siridagi o‗zgarishga uchrashi 
natijasida vujudga keladigan sifat o‗zgarishi ham unga ta‘sir qiluvchi 
omillar darajasiga ko‗ra turlicha bo‗ladi. 
Semema so‗z yasash qolipi asosida nutqiy yasama so‗z ma‘nosi 
sifatida namoyon bo‗lar ekan, bunda bu nutqiy ma‘noning tarkibida 
sema ko‗rinishi maqomini oladi. Masalan,