O‘zbeкiston respubliкasi

Semaning darajasiga ko„ra turi. 
Sema darajasiga ko‗ra 
birlashtiruvchi (integral) va farqlovchi (differensial) semaga ajratiladi. 
Birlashtiruvchi sema birdan ortiq leksemadagi o‗xshash, bir xil 
semadir. 
Farqlovchi 
sema 
esa 
o‗xshash, ma‘noviy yaqin 
leksemalardagi farqlanuvchi semalardir. Masalan, 
ota
, 
ona
, 
aka
, 
opa
, 
uka
, 
singil 
leksemasidagi «qarindosh», «qon-qarindosh», «bevosita» 
semasi integral sema bo‗lsa, «mendan katta» semasi 
ota
, 
ona
, 
aka
, 
opa 
leksemalarini o‗zaro birlashtiruvchi, ammo 
uka
, 
singil 
leksemalaridan 
farqlovchi semalardir. «Mendan kichik» semasi 
uka 
va 
singil 
leksemasini o‗zaro birlashtiruvchi, biroq oldingi leksemadan 
farqlovchi sema. Кo‗rinadiki, bir sema leksemani bir vaqtning o‗zida 

---

104 
nima bilandir birlashtiruvchi, nima bilandir farqlovchi qarama-qarshi 
tabiatli mohiyatga ega. Birlashtiruvchi sema sistema hosil 
qiluvchanlik, sistemaga asos bo‗luvchi, farqlovchi sema esa sistemada 
tug‗iluvchi, paydo bo‗luvchanlik xossasiga ega. 
Semema semasini tartiblashda qator umumiy, birlashtiruvchi 
semadan boshlanib, xususiy, farqlovchi semaga qarab boradi. 
Masalan, 
ota 
leksemasining sememasi tarkibi quyidagicha beriladi: 
1)
«shaxs»; 
2)
«qarindosh»; 
3)
«qon-qarindosh»; 
4)
«bevosita»; 
5)
«1-avlod»; 
6)
«men»dan katta»; 
7)
«erkak»; 
8)
«umumuslubiy». 
Chunki predmet shaxs va shaxs emasga, shaxs qarindosh va qarindosh 
emasga, qarindosh qon-qarindosh va nikoh qarindoshga, qon- 
qarindosh bevosita yoki bilvositaga, bevosita 1-avlodga yoki 2- 
avlodga, 1-avlod mendan kattaga yoki mendan kichikka, mendan katta 
erkak yoki ayolga bo‗linadi. 
Sememeni semaga ajratish tilshunoslikda komponent (uzvli) tahlil 
yoki semik tahlil deb yuritiladi. Sememani semaga ajratish moddani 
atomga ajratishga, boshqacha aytganda, sema kimyoviy unsurga 
o‗xshaydi. Borliqda kimyoviy element turi sanoqli bo‗lganligi va 
ularning har xil kombinatsiyasidan behad ko‗p modda hosil 
qilinganligi kabi cheklangan miqdordagi semaning turli xil 
kombinatsiyasidan ham ko‗plab semema vujudga keladi.