O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

 
TSilindrsimon  zenkerlar
  mashina  detallariga  mexanik  ishlov  berishda 
keng qo’llaniladi. Ular quyruqli (12,6-
a,b
  rasm)  va  o’rnatiluvchi  (12,6-
v
  rasm) 
ko’rinishida  bo’ldi.  Zenkerlarning  asosiy  konstruktiv  elementlariga:  kesuvchi 
qism,  kalibrlovchi  qism,  kanavkalar  (tishlar)  soni,  kanavkalar  shakli, 
mahkamlovchi  qismlari  kiradi.  Zenkerlarning  geometrik  parametrlariga 
cho’qqidagi  burchak  2 
φ
,  oldingi  va  orqa  burchaklar 
α
,  kanavkalarning  og’ish 
burchagi 
ω 
va bosh kesuvchi qirra 
A
 lar kiradi 

---

189 
 
 
a 
 
b 
 
v 
12.6-rasm. TSilindrsimon zenkerlar: 
a, b 
– quyruqli; 
v 
– o’rnatiluvchi 
 
12.7-rasm. Zenkerning kesuvchi qismi: 
a 
– kesuvchi qism elementlari; 
b 
– zenker tishlarini charxlanish shakllari 
 
Kesuvchi  qism. 
Zenkerning  kesuvchi  qismi  qirindini  kesib  olish  uchun 
hizmat qiladi. Uning uzunligi (14.8-rasm) 

---

190 
 
l
1
=(tQa)·ctgφ=(1,5...2,0)·tctgφ
, 
 
bu  yerda: 
t  – 
kesish    chuqurligi; 
a 
–  zenkerni  teshikka  kirishini 
yengillatuvchi qo’shimcha o’lchami 
a
=(0,5...1,0)·
t
; 
φ 
– bosh burchak. 
 
Po’latlardan tayyorlangan zagotovkalarga ishlov berishda  
φ
=60° olinadi. 
Zenkerlarning  turg’unligini  oshirish  maqsadida  burchaklar  bo’yicha 
φ
1
=30° 
burchak ostida yo’nish tavsiya etiladi. Cho’yanlarga ishlov berishda 
φ
=60° yoki 
45° bo’ladi. 
 
Kalibrlovchi  qism.
  Zenkerning  kalibrlovchi  qismi  teshik  o’lchamlarining 
kerakli  aniqligini  ta`minlaydi  va  teshikka  ishlov  berish  vaqtida  zenkerni 
yo’naltirib,  uni  qayta  charxlab  o’tkirlash  uchun  zahira  bo’lib  hizmat  qiladi. 
Kalibrlovchi qismda 
d
=10...80 mm uchun  
f
=0,8...2,0 mm kenglikka ega bo’lgan 
tsilindrsimon lentalar joylashgan. Lentalarning radial tepishi 0,04...0,06 mm.dan 
oshmasligi kerak. 
 
Ishqalanishni  kamaytirish  va  zenkerni    teshikda  tiqilib  qolishini  oldini 
olish  maqsadida  zenkerda  lentalar  bo’ylab  100  mm  uzunlikda  kesuvchi 
asbobning  diametriga  bog’liq  holda  0,04...0,10  mm  oralig’ida  teskari  konuslik 
bajarilgan. Qattiq qotishmali zenkerlarda diametrning kamayishi 0,05...0,08 mm 
oralig’ida  kesuvchi  plastinaning  butun  uzunligida  bo’ladi,  kesuvchi  asbob 
korpusining  diametri  qattiq  qotishmali  plastina  o’lchamiga  nisbatan 0,01...0,02 
mm.ga kichraytiriladi. 
 
Qattiq  qotishmali  zenkerlar  lentasining  kengligini  oshirish  maqsadga 
muvofiq  emas,  chunki  unda  mayda  qirindilarni  yopishib  qolish  holatlari  sodir 
bo’lib, asbobni turg’unligini pasayishiga olib keladi. Teskari konuslik qiymatini 
oshirishda titrash kuchayadi. 
 
Oldingi burchak γ
N
 ni bosh kesuvchi qirralarni uzunligining kichikligi va 
ularni radial joylashuvini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin 





sin
/
sin
/
tg
tg
tg
пр
N
=
=
, 
 
Bunda 
γ
N 
ning  berilgan  qiymatlarida  qirindi  kanavkalarining  og’ish 
burchagi 



sin

=
N
tg
tg
 bo’ladi. 
 
Yangi 
zenkerlarni 
loyixalashda 
ushbu 
burchaklarning 
quyidagi 
qiymatlarini  olishni  tavsiya  etiladi:  po’latlarga  ishlov  berishda 
γ
N
=8...12°; 
cho’yanlarga  ishlov  berishda 
γ
N
=6...10°;  rangli  metallarga  ishlov  berishda 
γ
N
=25...30°; qattiq po’latlar va cho’yanlarga ishlov berishda esa 
γ
N
=0...5°.   
 
Qattiq  qotishmali  plastinalar  kavsharlangan  zenkerlarda  kesuvchi 
qirralarning mustahkamligini oshirish maqsadida bosh kesuvchi qirraning og’ish 

---

191 
 
burchagi  +
λ
  hosil  qilinadi  va 
λ
=12...15°  olishni  tavsiya  etiladi.  Bunda  hosil 
bo’lgan  qirindini  chiqishi  quyruq  qism  yo’nalishi  bo’yicha  bo’ladi,  kesuvchi 
qism esa o’q bo’ylama tekislikka nisbatan 
r
0
 ga og’ma holda o’stirilgan bo’ladi, 
u holda  
.
sin
0


r
r
Sin
=
 
 
Zenkerlarning 
orqa  burchagi  α
  spiral  parmalar  kabi  tekislik  bo’yicha 
yo’nib  yoki  konussimon  va  vintsimon  yuzalarda  hosil  qilinadi.  Charxlash 
vaqtida kesuvchi qirralarning o’q bo’ylama tepishini nazorat qilish uchun orqa 
yuzada kesuvchi qirra yonida 0,03...0,05 mm.li lenta qoldiriladi. Bunda kesuvchi 
qirraning tepishi 0,05...0,06 mm.dan katta bo’lmasligi kerak.