O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

Spiral  parmalarning  geometrik  parametrlari. 
Spiral  parmalarning 
kesuvchi qismi murakkab geometrik shaklga ega bo’lib, bu ko’p sonli qirralar va 
murakkab shaklli oldingi va orqa yuzalardan iboratdir. 
 
Cho’qqidagi  2φ  burchak
  bosh  burchak  bo’lib,  ular  standart  parmalarda 
2
φ
=114...120° bo’ladi. Bunda bosh kesuvchi qirra to’g’ri chiziqli bo’lib oldingi 
yuzaning tashkil etuvchisi bilan ustma ust mos tushadi. Parmalarni charxlashda 
charxlash burchagi (2
φ
≠2
φ
)  70 dan 135° oralig’ida o’zgartirilishi mumkin. 
 
2
φ
  burchak  qiymatini  ishlov  beriladigan  materialga  bog’liq  holda  olishni 
tavsiya  etiladi.  Masalan,  konstruktsion  po’latlarga  ishlov  berishda 
2
φ
=114...120°,  zanglashga  chidamli  va  yuqori  mustahkam  po’latlarga  ishlov 
berishda  2
φ
=125...150°,  cho’yan  va  bronzaga  ishlov  berishda  2
φ
=90...100°, 
qattiqligi  yuqori  bo’lgan  cho’yanlarga  ishlov  berishda  2
φ
=120...125°,  rangli 
metallarga  (alyuminiy  qotishmalari,  latun,  mis)  ishlov  berishda  2
φ
=125...140° 
olinadi. 
 
Vintli  kanavkani  og’ish burchagi ω 
– bosh  kesuvchi qirralarning har  bir 
nuqtasidagi oldingi burchaklar qiymatini aniqlovchi muhim parametrlardan biri 
hisoblanadi.  Standart  parmalarda  ushbu  burchaklarni  diametrga  bog’liq  holda 
tayinlanadi: 
d
<10 mm parmalar uchun 
ω
=25...28° va d>10 mm parmalar uchun 
ω
=28...32°  olinadi.  Ushbu  burchak  kesish  zonasidan  qirindini  olib  chiqib 
ketilishiga ta`sir ko’rsatishi sababli maxsus parmalarda uning qiymatini 40...60° 
gacha  oshiriladi.  Ammo  lekin 
ω 
burchakning  qiymatini  oshirish  bilan  bir 
qatorda  parmaning  ko’ndalang  bikrligi  kamayadi,  oldingi  burchaklarning 
qiymati  ortadi,  bu  esa  kesuvchi  ponaning  mustahkamligini  kamaytirib 
parmaning  turg’unligini  pasayishiga  olib  keladi.  Alohida  materiallarga  ishlov 
berish  uchun  parmaning  yangi  konstruktsiyasini  loyixalashda 
ω
  ning  qiymatini 
po’latlarga ishlov berish uchun–25...30°, cho’yan va boshqa mo’rt materiallarga 
ishlov  berish  uchun–10...15°,  alyuminiy,  mis,  va  boshqa  qovushqoq 
materiallarga ishlov berish uchun–35...45° olishni tavsiya etiladi.   
 
Oldingi  burchak  γ.
  Spiral  parmalarning  oldingi  burchagi  bosh  kesuvchi 
qirra  uzunligiga  bog’liq  holda  o’zgaruvchan  qiymatga  ega.  Bunda  parmaning 
oldingi yuzasi vint chiziqli konvolyut ko’rinishida bo’lib, u asbob o’qiga og’ma 
g’olatda  bo’lgan  chiziq  kesmasining  vintsimon  harakati  bilan  hosil  qilinadi 
(13.2-
a
 rasm). To’g’ri chiziqli kesuvchi qirrali standart parmalarda yuzani hosil 
qiluvchi kesuvchi qirra bilan ustma ust tushadi va parma o’qi bilan 
φ 
burchakni 
tashkil etadi. 

---

186 
 
 
12.2-rasm. Spiral parmaning oldingi yuzalarini geometrik parametrlari: 
a 
– standart parma; 
b 
– o’q yuzasida joylashgan kesuvchi qirrali parma 
 
 
Agar  parmaning  kesuvchi  qirrasini  har  qanday  nuqtasidan  parmaga 
o’qdosh  holda  tsilindrsimon  kesim  o’tkazilsa  va  ushbu  tsilindrdagi  vintli 
chiziqlar tekislikka yoyilsa, u holda parma o’qiga nisbatan ushbu vintni og’ish 
burchagini  aniqlash  imkoni  tug’iladi  (12.3-rasm).  Bunda  barcha  nuqtalar  bir 
yuzaga  taaluqli  bo’lganligi  uchun,  vintli  chiziqning  qadami  doimiy  bo’ladi; 
ya`ni 
i
tgw
r
tgw
r
P


2
2
=
=
 
Bundan kesuvchi qirraning har qanday 
i
–nuqtasi uchun vintli chiziqli parmaning 
o’qiga nisbatan og’ish burchagi 
tgw
r
r
tgw
i
=
1
 
 
 
 
 
 
 
 
 
12.3-rasm. Spiral parma vint chizig’ining og’ish burchagini 

---

187 
 
tsilindrsimon kesimda o’zgarishi 
 
Bosh  kesuvchi  qirraning  og’ish  burchagi  λ
i
.  Standart  parmalarda 
simmetriya  o’qi  yuzasida  bosh  kesuvchi  qirralarni  oshirishda,  kesuvchi 
qirralarning  har  bir  nuqtasida  kesish  tezligi  vektorining  burilishi  natijasida 
og’ish  burchagi 
λ
i
  hosil  bo’ladi. 
λ
i 
burchakning  katta  qiymati  kesiluvchi 
metallning deformatsiyalanish darajasini kamaytirib parma markazidan qirindini 
chiqib ketishini yaxshilaydi. 
Orqa  burchak  α
.  Bosh  kesuvchi  qirralarda 
α
  orqa  burchak  parma 
perolarini orqa devor bo’yicha charxlash bilan hosil qilinadi. Spiral parmalarda   
orqa  burchakni  ort  yuzaga  urinma  va  kesish  yuzasi  orasidagi  tirqish  sifatida 
parmaga o’qdosh tsilindrsimon kesimda o’lchanadi. Amaliyotda 
α
 orqa burchak 
qiymatining  nazorati  asbobsozlik  mikroskopida  tashqi  diametrda  yotuvchi 
S
 
nuqtadan o’lchanadi (12.4-rasm). 
  
 
12.4-rasm. Spiral parma tsilindrsimon kesimidagi statika 
α
st 
 va kinematika 
α
k
 
orqa burchaklar