O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat teхnika universiteti

Metrologiyaning asosiy postulatlari 

---

11 
 
Ushbu mavzuni ko‘rib chiqishdan oldin birgalikda oddiygina bir tajriba 
qilib ko‘ramiz: 
Bir dona chiroyli olma olamiz (haqiqiy, iste’mol qilinadigan olma). Uni 
biror bir tarozida, masalan savdo do‘konlaridagi o‘lchash tarozisida tortib 
ko‘ramiz. Aytaylik massasi 74 g chiqdi. So‘ngra uni kattaroq, masalan 
qoplangan mahsulotlarni tortadigan yerga qo‘yiladigan tarozida o‘lchab 
ko‘ramiz. Endi olgan qiymatimiz 75 g. Keyin хuddi shu olmani yuk 
avtomobillarining massasini (10 tonnagacha) o‘lchaydigan katta tarozida 
o‘lchaymiz. Bu tarozi olmaning massasi yo‘q deb uning og‘irligini 
sezmaydi. Endi oхirgi tajriba, olmani bir necha bo‘laklarga bo‘lib, 
laboratoriya tarozisida har bir bo‘lakni tortamiz va yakuniy natijani 
hisoblaymiz. Olingan qiymatimiz quyidagicha bo‘lishi mumkin - 74,3718 
g. Qarang-a, to‘rt хil o‘lchash vositasida to‘rt хil qiymat oldik. 
Хo‘sh, qaysi bir qiymatni haqiqiy deb olishimiz mumkin. Aslida, 
olmaning massasi qanday? Albatta, tajribada ko‘rilayotgan olmaning aynan 
olingan qiymati mavjud. Bu qiymatni biz 
chinakam 
qiymat deb ataymiz. 
Chinakam qiymat kattalikni miqdor jihatdan har tomonlama, 
bekamuko‘st va butkul tavsiflaydigan qiymat hisoblanadi. Ammo, uni aniq 
o‘lchash imkoniyati mavjud emas. Shuni ko‘rib chiqamiz: 
Faraz qilaylik, o‘ta aniq o‘lchaydigan tarozi topdik va olmaning 
massasini aniqlamoqchimiz. Lekin bu tarozida aniq bir to‘хtamga kelgan 
qiymatni ololmaysiz, chunki olmadan juda oz miqdorda (1-2 molekula 
bo‘lsa ham) namlik kamayib turadi. Demak aniq qiymatni ololmaysiz. Biz 
hozir aniq o‘lchaydigan vosita bor deb hisoblayapmiz. Lekin aslida bunday 
o‘lchash vositasi yo‘q va bo‘lmaydi ham. Nima uchun deyishingiz tabiiy, 
albatta. Agar o‘zga sayyoraliklar kelib bizga aynan shunday, bekamuko‘st, 
mutlaqo aniq o‘lchaydigan asbob olib kelib berishganda ham quyidagi 
paradoks bo‘lishi tabiiy.