O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Ijtimoiy bilishda empirik va nazariy metodlarning birligi. Kuzatish ijtimoiy bilishning empirik bosqichidagi birinchi va zaruriy jarayon hisoblanadi. Bu aslida har qanday ilmiy bilishning muhim shartidir. Har bir ilmiy kuzatish noilmiy kuzatishdan quyilgan, muammo va vazifalarni hal etish bilan farqlanadi.

Ijtimoiy falsafa kuzatishning o‘ziga xos tomonlaridan biri chetdan kuzatish usulidir. Bu usul tabiiy fanlarda ham qo‘llaniladi.

SHuni alohida ta’kidlash joizki, jamiyatshunoslikda – jonli ob’ektlarni bilish, o‘rganish haqida so‘z boradi. Masalan, yulduzlarni kuzatishni olib qarasak, ular kuzatuvchilarning maqsadlariga erishmog‘i uchun halal bermaydi, chunki yulduzlar asrlar mobaynida o‘zgarmas bo‘lib kelgan. Biroq jamiyatda bunday emas: u muttasal o‘zgarib turadi. Odatda, o‘rganilayotgan ob’ekt tadqiqotchiga qarshilik ko‘rsatadi, bu esa kuzatishning boshidanoq biror natija olishga xalaqit beradi yoki kuzatishning o‘rtalariga kelganda tadqiqot buzilishi yoki kutilmaganligi tufayli olingan natijalarning tahlili o‘zgarib ketishi mumkin.

SHuning uchun ham sotsiologiyada, tarixda, ijtimoiy psixologiyada «birgalikda kuzatish» (ichki kuzatish) usulining afzalliklari alohida qayd etiladi. Aktiv va passiv kuzatish usullari mavjud. Birinchi usulda kuzatuvchi mehnat jamoasi diniy jamoaga, ishchilar brigadasiga va hokazolarga aslo sezdirmagan holda qo‘shilib oladi. Bunday qo‘shilish yaxshi natijalar beradi, chunki o‘rganilayotgan ob’ekt o‘zini tadqiqotchidan olib qochmaydi, kuzatuvchiga qarshilik ko‘rsatmaydi. Passiv birgalikdagi kuzatishda sub’ekt va ob’ekt o‘rtasida bir-birini yaxshi tushunish talab etiladi. Buning uchun tadqiqotchi tomonidan hech qanday zarar etmasligini tushuntirish talab etiladi.

Tadqiqotchi o‘zini qiziqtirayotgan ijtimoiy hayotning parametrlari va indikatorlarini o‘lchashga qurbi etmaganligi uchun statistik malumotlarga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Bu tadqiqotchidan juda katta ehtiyotkorlikni talab etadi.

Bilish kuzatishdan, faktlarni qayd qilishdan boshlanadi. Faktlar bilishni tagko‘rsisidir, “ilmni nafas olish havosidir”. SHu bilan birga, inson “toza”, “mutlaq”, “sof”, fakt bilan ish ko‘rmaydi. Faktni izlash, qayd qilish, baho berish, xulosa chiqarish g‘oya, nazariy tasavvurlar, umumiy xulosalar asosida yo‘naltirilgan bo‘ladi. Demak, bilish fakti nazariy g‘oya bilan sug‘orilgan bo‘ladi.

Ijtimoiy bilishni salohiyati faktlarni haqiqiy ma’nosiga kirib borish, yakka va ayrim hodisani orqasidagi umumiylikni anglashi bilan belgilanadi. Inson faktlarni ma’lum tasavvur, g‘oya yoki ta’limot nuqtai nazarda turib tafsilotini beradi. SHunday bo‘lsada faktlar ijtimoiy bilish, umuman ilmiy bilishni fundamentini tashkil qiladi.

Faktlarni izohlash va tushuntirish jarayonida gipoteza yoki dastlabki g‘oya tasdiqlanadi, nazariya tug‘iladi. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin. YAngi faktlarni mavjud nazariya asosida tushuntirib berish imkoniyati bo‘lmasligi mumkin. Bunda mavjud nazariya o‘z o‘rnini yangi nazariyaga bo‘shatib beradi.

Ijtimoiy bilishni ilmiy shakli nazariy bilish esa ilmiy uslublarga tayanadi. Demak, bilishni yana bir strukturaviy darajasi yoki unsurini usul tashkil qiladi. Usul bilish, baholash, xulosa chiqarish uchun zarur asos va vosita rolini o‘ynaydi. Ijtimoiy bilishda fakt, usul va nazariyani bog‘laydigan mexanizm ijodiyot, ijodiy tafakkurdir.

Ijtimoiy bilishni falsafiy masalalaridan biri shunday bir savolda ifodalanadi: ijtimoiy hodisalarni bilishda hammani ishonchini qozonadigan yoki, boshqacha qilib aytganda, ob’ektiv haqiqatni bo‘lishi mumkin-mi? Ijtimoiy bilishda ob’ektni in’ikos qilish va unga baho berish birlashadi? Ijtimoiy bilish sohibi faktlarni, kuzatish jarayonida olgan ma’lumotlarni shundaygina qayd qilmaydi, balki ularni ma’lum g‘oya yoki tasavvur nuqtai nazarda turib tahlil qiladi, umumlashtiradi, faktga yoki hodisaga baho beradi.

Masalani boshqa tomoni ham bor. Biror narsa haqidagi bilimni haqiqat (ya’ni bilimda haqiqat bor) deb belgilash uchun bilimga ega bo‘lish kerak. Bilimni haqiqatliligini tekshirish uning ob’ektga muvofiqligini aniqlash demakdir. SHu aniqlash uchun bilim kerak-mi, yo‘q-mi? Demak, haqiqatni aniqlash uchun haqiqat mezoni bo‘lish zarur. Haqiqat mezoni biron – bir g‘oya, ta’limot, qarashning chinligi yoki yolg‘onligini aniqlash, tekshirish vositasidir. Haqiqat mezonlari qatoriga faylasuflar mantiqiy isbotlanganlik, ob’ektivlik va amaliyotni (praktikani) kiritdilar.

Ijtimoiy bilish jarayonida haqiqat va uning mezonlarini aniqlashda ijtimoiy eksperiment ham alohida ahamiyat kasb etadi. SHu ma’noda ijtimoiy eksperimentning quyidagi xususiyatlari alohida qayd etiladi:

1. Ijtimoiy eksperiment o‘zining aniq natijalariga ega. Fizika, ximiya, biologiya fanlaridagi eksperimentlar turli davrlarda turli mamlakatlarda takrorlanishi mumkin, chunki tabiatning rivojlanishi qonuniyatlari, ishlab chiqarish munosabatlari shakliga ham, tipiga ham, milliy va tarixiy o‘ziga xoslikka ham bog‘liq emas.

Ijtimoiy eksperimentlar iqtisodni qayta qurishga, milliy davlat tizimi, ta’lim va tarbiya tizimiga qaratilgan bo‘lib, ular turli tarixiy davrlarda turlicha bo‘lib qolmay, balki butunlay qarama-qarshi natijalarni berishi mumkin.

2. Ijtimoiy eksperiment ob’ekti barcha sotsiumlar ta’siridan va eksperimentdan tashqaridagi ob’ektlardan ozroq miqdorda himoyalanadi. Bu erda ishonchli himoyalovchi asboblar bo‘lgan vakuum nasoslari, himoya ekranlarini qo‘llash yaxshi natijalar bermasligi mumkin. Bular jismoniy eksperimentlarda qo‘llaniladi. Bundan kelib chiqadiki, ijtimoiy eksperiment, fan tili bilan aytganda, sof sharoitsizlikka uchrashi shunday holatlarga bog‘liqdir. Misol uchun SH. Fure va uning tarafdorlari tomonidan olib borgan tadqiqotlarni ko‘rsak, bu o‘ziga xos ideal va garmonik jamiyatni barpo etish edi: R. Ouen tadqiqotidagi kooperativlar barpo etish, Angliya va Amerika kommunalarini tashkil etish va hokazo tadqiqot natijalari umuman o‘ylab ko‘rilmagan.

Ijtimoiy eksperimentda texnika xavfsizligini ta’minlashga juda -katta talablar qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy eksperimentlar va ilmiy eksperimentlar o‘rtasidagi chegara kamaya boshladi, lekin u hali saqlanmoqda. Hozir gap har kuni har soatda odamlarga ta’sir qiladigan, ularning jismoniy va psixologik sog‘liklariga ta’sir qiladigan eksperimentlar haqida ketmoqda. Eksperiment vaqtida ozgina narsalarning ham to‘g‘ri tashkil qilinmasligi odamlarga yomon ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday eksperiment tashkilotchilarining faoliyatini oqlab bo‘lmaydi. Eksperiment boshlanmasdan oldin insonparvarlik g‘oyasi uning dasturiga kiritilishi shart.

Z.Ijtimoiy eksperiment loyihaviy bilimlar olish uchun o‘tkaziladi. Bu eksperiment ikki vazifani o‘z ichiga oladi: o‘rganuvchi va amaliy. Aytaylik, akademik I. P. Pavlov va uning shogirdlari itlar va maymunlarda o‘tkazgan tajribalarida oliy nerv faoliyatidagi fiziologik o‘zgarishlarni bilish orqali ilmiy nazariyani yaratishgan edi. SHunga qaramay eksperimentlar amaliy maqsadda ham ishlatilishi mumkin edi.

Insonlar ustida tajriba o‘tkazish qanchalik yaxshi istiqbolga ega bo‘lishiga qaramay g‘ayriinsoniydir. Ijtimoiy eksperimentning asosiy vazifasi bu jamoa faoliyatini jonlashtirishdir. U holda eksperimentning nazariy ahamiyati nimada? Birinchidan, ijtimoiy eksperiment katta nazariy dalilga ega bo‘lishi kerak. Agar dalil bo‘lmasa, ijtimoiy eksperiment ilmiy bo‘lmaydi. Ikkinchidan, uning natijalari, albatta boshqa fanlar va unga yaqin bo‘lgan fanlar (meditsina va arxitektura) bilan hisobga olinishi kerak, lekin bunda nazariyani tasdiqlash, undan o‘zib ketish eksperimentning maqsadiga aylanmaydi.