O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Ijtimoiy bilish tarkibi, darajalari. Ijtimoiy bilishning tarkibi juda ko‘p elementlardan tashkil topgan. Bu elementlarning eng muhimlari — uning sub’ekti va ob’ektidir. Ijtimoiy bilish jarayoni ayni shu sub’ekt va ob’ektning o‘zarota’siri va munosabatlari asosida yuzaga keladi.

Ijtimoiy bilishning sub’ekti keng ma’noda kishilar, shaxslar, inson va insoniyat, ya’ni bir butunjamiyat a’zolaridir. Tor ma’noda esa jamiyatningma’lum bir konkret bosqichidagi yashovchi aniq shaxs,kishilar, sotsial guruhlar, sinflar, ijtimoiy qatlamlar, partiyalar, xalqlar va millatlar, ma’lum jamoa va shu kabilardir.

Ijtimoiy bilishning ob’ekti, keng ma’noda, birbutun jamiyat, ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong,uning moddiy va ma’naviy hayoti, umumiy taraqqiyotqonunlari va asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridir.Tor ma’noda esa jamiyatning ma’lum bir konkret bosqichdagi ijtimoiy tizim, bazis va ustqurma, unga xosishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari, ularning tarkibi, rivojlanish va o‘zgarishqonunlari, ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy vama’naviy munosabatlar, sodir bo‘ladigan konkret voqea va hodisalar ijtimoiy bilishning ob’ektinitashkil qiladi.

Jamiyat bir vaqtning o‘zida ijtimoiy bilishningham sub’ekti, ham ob’ekti sifatida namoyon bo‘lishimumkin. Bunda jamiyatning o‘z-o‘zini bilishi sodirbo‘ladi. Ijtimoiy bilishning rivojlanishi, avvalo,bilish ob’ekti va sub’ekti bo‘lgan jamiyatning rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. CHunki ijtimoiy bilish tekshirilayotgan ijtimoiy ob’ektning, real jarayonning ijtimoiy ongdagi in’ikosidan iboratdir.

SHuni aytish kerakki, jamiyat hodisalari va voqealari o‘z-o‘zidan ijtimoiy bilishning ob’ekti bo‘lavermaydi, balki ular kishilarning bilish faoliyati doirasiga kirgan chog‘da ijtimoiy bilishning ob’ektigaaylanadilar. Buni sub’ekt to‘g‘risida ham aytish mumkin. SHaxs, ijtimoiy guruxlar, etnik birliklar,sinflar, ijtimoiy qatlamlar, xullas, jamiyat o‘z-o‘zicha ijtimoiy bilishning sub’ekti bo‘la olmaydi. Binobarin ma’lum shaxslar, guruhlar, sinf yoki millat o‘zbilishini biror ijtimoiy voqea yoki hodisaga qaratgan paytdagina, ular ijtimoiy bilishning sub’ektinitashkil qiladi. Bundan shu narsa ma’lum bo‘ladiki,ular o‘rtasidagi aloqadorlik har doim konkret tarixiyshart-sharoitlar bilan bog‘liq bo‘ladi.

Ijtimoiy bilishda sub’ekt va ob’ekt birlikda,bir narsaning ikki tomoni sifatida namoyon bo‘ladi.Sub’ekt o‘z faoliyatini o‘zi tug‘dirmaydi, balki ob’ektsub’ekt faoliyatini tug‘diradi. Bundagi sub’ekt sifatidagi kishilar guruhi o‘z faoliyatlarini o‘zlaridanoldin o‘tgan avlodlar faoliyatlarining davomi sifatida yaratadilar, o‘tmish avlodlar faoliyatlari buo‘rinda keyingi avlodlar faoliyatlari uchun yo‘naltiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.

Ijtimoiy bilishning sub’ekti garchi bir butunjamiyat, katta yoki kichik ijtimoiy guruhlar va jamoalardan iborat bo‘lsa ham, bunda odatdagi bilish jarayoni bevosita faqat real faoliyat ko‘rsatuvchi ijtimoiyshaxslar, individlar tomonidan amalga oshiriladi.Lekin bundan, alohida individ ham ijtimoiy bilishning sub’ekti bo‘lar ekan, degan xulosaga kelmaslikkerak. Sababi, individ hamma vaqt faqat ma’lumob’ektiv va sub’ektiv ijtimoiy shart-sharoitlardashakllanib borib, oqibatda, ma’lum ijtimoiy shaxssifatida o‘z manfaati bilan bir qatorda, doimo o‘zimansub bo‘lgan ijtimoiy guruh, sinf yoki ma’lum millat, xalq manfaatlarini ifodalaydi.

Ijtimoiy bilish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri — uning sub’ekti va ob’ekti dialektikasidir. Ijtimoiy bilishning sub’ekti vaob’ektining o‘zaro munosabatlarida ularning har ikkalasi ham faoldir: sub’ekt ob’ektga ega bo‘lishi bilanoq o‘z-o‘zini yaratadi; ob’ekt esa tarixiy jihatdanma’lum darajada sub’ektning konkret faoliyat shaklini oldindan belgilaydi. SHuni aytish kerakki, ijtimoiy bilishning sub’ekti va ob’ekti aloqadorligi,ularning bir-biriga bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri tabiatni bilishga nisbatan ancha murakkabdir. Buningsababi shuki, ijtimoiy bilishning sub’ekti vaob’ekti bo‘lgan jamiyatda doimo ma’lum maqsadga egabo‘lgan, muayyan darajada bilimli, ongli kishilarfaoliyat ko‘rsatadi, ularning faoliyatisiz bunda hechnarsa bo‘lmaydi. Jamiyatda sodir bo‘lgan har bir ijtimoiy hodisa yoki voqea ma’lum ijtimoiy guruh yokiijtimoiy jamoaning, ularni tashkil etgan kishilarongli faoliyatlarining natijalari sifatida maydonga chiqadi. Bunda o‘z tarixini yaratuvchi sub’ektningfaoliyati bizda hech bir shubha tug‘dirmaydi. Lekinob’ektga kelganda, bir qarashda, u har qanday faollikdan mahrumga o‘xshab tuyuladi. Bu narsa faqat yuzaki qarashda shundaydir. Aslida, ob’ekt ham sub’ektkabi faoldir. Umuman olganda, ijtimoiy bilish ja rayonida sub’ekt va ob’ekt bir-biriga “begona” emas,bunda ob’ekt sub’ektga predmet faoliyati sifatidaberilgan bo‘ladi va ayni vaqtda ob’ekt o‘zida sub’ektning nimasinidir ifodalaydi.

Ijtimoiy bilishda sub’ekt ob’ektni o‘z manfaatlari, maqsadlari nuqtai nazaridan kelib chiqib, o‘zigaxos holatda in’ikos ettiradi. Bunda sub’ektning maqsadlari va manfaatlari, birinchi navbatda, ijtimoiyborliqning moddiy, ob’ektiv shart-sharoitlarisub’ektning ijtimoiy pozitsiyasi bilan mos holdauning ongida nazariy jihatdan qayta hosil qilinganbo‘ladi. Bunda hamma narsa shu ijtimoiy bilishniamalga oshiradigan sub’ektga va uning e’tibori qaratilgan ob’ektga bog‘liq bo‘ladi. Ijtimoiy bilishdabilishning sub’ektini tashkil qilgan ijtimoiy kuchlar, guruhlar, o‘zlarining sub’ektiv manfaatlaridankelib chiqib, ob’ektni buzib aks ettirishi ham mumkin. Bunday holat, odatda, ob’ektning mohiyati va qonunlarini to‘g‘ri in’ikos ettirish bu guruxlarningtub manfaatiga zid keladigan paytlarda ro‘y beradi.

Ijtimoiy bilishda sub’ektivlik bilan ob’ektivlik bir-biriga mos kelishi lozim, zid kelishi esaba’zan jamiyatda jiddiy xatolarga va buzilishlargaolib kelishi mumkin. Ijtimoiy bilishdagi sub’ektivlik ayrim rahbar shaxslarning tafakkuridagishaxsiy cheklanganliklar bilan bog‘liq bo‘lishi hammumkin. Bunday hollarda sub’ektga xos sub’ektivlikfaqat sub’ektning shaxsiy sub’ektiv tomonlaridangina kelib chiqmasdan, balki sub’ekt hayoti faoliyatining ob’ektiv shart-sharoitlaridan ham kelibchiqishi mumkin. CHunki, sub’ekt bu o‘rinda ob’ektning aynan o‘zi emas, balki uning boshqacha nisbatdagi olinishidir. Ijtimoiy bilishning sub’ekti vaob’ekti dialektikasi shundayki, bunda ularning o‘zaro ta’siri jarayonida ob’ektning o‘zgarishi va rivojlanishi sub’ektning ham o‘zgarishi va rivojlanishiga olib keladi.

Ijtimoiy bilishda sub’ekt va ob’ekt kategoriyalarining metodologik roli shundaki, ular yordamidabizning tafakkurimiz ijtimoiy hodisalarni bir biridan ajratadi. Bu jihatlarning biri faol faoliyat ko‘rsatuvchi sub’ekt bo‘lsa, ikkinchisi — sub’ekttomonidan bilinishi zarur bo‘lgan jamiyat, uningmoddiy yoki ma’naviy hayotiga oid hodisa yoki voqeadaniborat ob’ektdir.

Ijtimoiy bilishni, uning ob’ektidan kelib chiqqan holda siyosiy, iqtisodiy bilishlarga bo‘lish,uning sub’ektidan kelib chiqqan holda esa ma’lum ijtimoiy guruh, sinf, ijtimoiy-etnik birliklarningsiyosiy, iqtisodiy, badiiy, falsafiy tafakkurigaajratish mumkin.

Ijtimoiy bilish strukturasida empirik va nazariy bilimlar darajasi ham mavud. Nazariy darajada ijtimoiy hodisalarni mohiyati, qonuniyatlari o‘rganiladi. Empirik darajada ijtimoiy tizim va hodisalarni tashqi tomonlari tasvirlanadi, xususiyatlari qayd qilinadi. Bu darajada zarur faktologik bilimlar (ma’lumotlar) olinadi. Olingan ma’lumotlar va bilimlarni umumlashtirish nazariy darajada sodir bo‘ladi. Inson o‘rganayotgan ob’ektni doimiy va u bo‘ysunadigan qonuniyatlarni ochib olgach, ularning xususiyatlarini tushuntirishga, bilimlarni mantiq nuqtai nazarda asoslashga kirishadi, bilimlarni bir butun, yaxlit tizimga aylantiradi. Bunda predmet haqida hosil qilingan chuqur bilim, uni tizimi nazariyaga aylanadi.

Empirik bilish darajasida inson, tadqiqotchi bilish ob’ekti bilan bevosita aloqada bo‘ladi, shu bois, birlamchi faktlarni, faktlar tafsiloti bo‘lgan ma’lumotlar yig‘adi. Masalan, tarixiy bilishda hujjatlar va arxivlarni tahlil qilish, ularni qayd qilish jarayonida empirik (konkret - hissiy) tafsilot, birlamchi axborot paydo bo‘ladi.

Nazariy bilimlarning yuqori ko‘rsatkichlari, mavhumlashtirishning yuqori bosqichlarga ko‘tarishi empirik bilimlarning muhim va zarurligini alohida ta’kidlaydi. SHu holat jamiyatni o‘rganishga ham taalluqlidir.