O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

Badiiy adabiyot va dialektizm
Badiiy adabiyotda shevaga oid fonetik, morfologik va leksik xususiyatlarning aks etishi dilektizm deyiladi. Bunda shevadagi qaysi yarusning aks ettirilishiga qarab dialektizmlar ham fonetik dialektizm, morfologik dialektizm va leksik dialektizm turlariga ega bo‘ladi.
Leksik dialektizm shevaga oid so‘zlarning badiiy asarlarda qo‘llanishidir. Masalan, dаrpanmangla (bezovtalanmanglar (Xorazm), …kelinbiyning biror marta noroziligini eshitgan emasman (Qo‘nalg‘a). Toshkentdagi axtiqlarini (nevaralarini) o‘zlari Urganchga kelganlari-dayam ko‘raveramiz (Qo‘nalg‘a).
Fonetik dialektizm badiiy asarda muayyan shevaga oid fonetik xususiyatlarning aks etishidir. Rozi bo‘ldi, palakat (Qo‘nalg‘a), galdi (“Xorazm”). Bormasangiz bo‘lmiydi (“Qo‘nalg‘a”). …zeykash (zaxkash) tomonga enib…(Avaz K. “Qo‘nalg‘a”)⁶.
Morfologik dialektizm badiiy asarda shevaga xos morfologik elementlarning qo‘llanishidir. Masalan, Shаttа(shu yerda,“Qora ko’zlar”). Dim (juda) gech galdingiz (“Xorazm”).Qarindoshim bilan bir maishat qilali (Qo‘nalg‘a).
Sintaktik-stilistik dialektizmlar gap qurilishida shevaga xoslikda ko‘rinadi: Shukur, odamga o‘xshab so‘zlab bilar ekansiz ( “Qo‘nalg‘a”). Alni na, o‘n marta yuvamilar (“Qo‘nalg‘a”).
Badiiy adabiyot tili xalq (millat) tili boyliklarining qayta ishlangan ko‘rinishidir. Shu jarayonda badiiy so‘z ustalarining voqea yoki qahramon sarguzashtlari o‘tadigan shevaga murojaat qilishlari e’tirof etib kelinadi. Adabiyotda mahalliy kolorit degan tushuncha bor. Bu esa adiblarga mahalliy kechinmalarni ifodalashda sheva xususiyatlaridan keng foydalanishga imkoniyat yaratadi.
Badiiy adabiyotda adib dialektizmlardan ikki o‘rinda foydalanadi, ya’ni:
1) dialogik nutqda qahramonning muayyan sheva vakili ekanligini ko‘rsatish, mahalliy koloritni berish maqsadida;
2) adabiy tilda sinonimi bo‘lmagan so‘zlarni majburan qo‘llaydi. Masalan, yozuvchi Komil Avaz “Qo‘nalg‘a” asarida sazaq (o‘simlik nomi), tuncha (mis qumg‘on), kalchayа (qumlikning taqir joyi), itdunak (yovvoyi qovun turi) va h.k. Hatto butun boshli badiiy asarda mahalliy sharoit, mahalliy mentalitetni, ruhiyatni ifodalashda to‘lig‘icha sheva xususiyatlaridan foydalangan holda tasvirlanadi. Bunga J. Sharipovning “Xorazm”, Tog‘ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” asarlarini keltirish mumkin.
Dialektal so‘zlarni badiiy adabiyotda qo‘llashda yozuvchilar turli usullardan foydalanadilar. Ayrim mualliflar shevaga oid so‘zni izohsiz ishlatib ketsalar, ayrimlari sahifa tegida uning ma’nosini keltirib boradilar (masalan, “Xorazm” romanida). Dialektal so‘zning ma’nosini izohlashda yana quyidagicha usullardan foydalanilgan:
- dialogik nutqdagi dialektal so‘z nuallif gapida reallashtiriladi: -Buvijon, - dedi u onasining mayus yuziga termilib. – Shirmon xoladan qarz olib tursangiz bo‘lmasmikan (Farg‘ona tong otguncha).
- dialogik nutqda ayni bir yoki turli personajlar nutqidagi shevaga xos va adabiy tildagi variantlarni keltirish bian izohlangan: - Ugra osh qilsak ham bo‘ladi, manjuza qilsak ham bo‘ladi. Lag‘monga go‘sht kerak (Farg‘ona tong otguncha). - Polvon, nega anqayyapsan. Xiva shahrini ko‘rmaganmiding? – dedi. – Katta qal’a, hamma yerini go‘rib boladimi, - dedi Polvon (Xorazm).
- shevaga xos so‘zlar juft soz tarkibida (antonim, sinonim tarzida) keltirilgan: Uzoq-yovuqdan ancha odamlar keldi (“Oltin vodiydan shabadalar”). … barcha xalq bel, kapcha ko‘tarib, yop-anhor, daryo bo‘yi sohil tomon yo‘l oldi (Xorazm)⁷.
Ayniqsa, dialektal so‘zlardan hazil, kinoya sifatida ham foydalanilgan: