O‘zbek filologiyasi fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek dialektologiyasi

1. Mа’lumki, hаr bir аdаbiy til milliy (хаlq yoki elаt) tilning yuqоri bоsqichi bo‘lib, u me’yorlаshgаn yoki me’yorlаshtirilgаn til hisоblаnаdi. Ungа yanа quyidаgi tа’rifni berish mumkin:
Adаbiy til leksik jihаtdаn nisbаtаn bаrqаrоr, fоnetik-fоnemаtik vа grаmmаtik jihаtdаn muаyyan qоlipgа tushgаn, yagоnа оrfоgrаfik vа оrfоepik nоrmаlаrgа аmаl qilаdigаn, so‘z ustаlаri tоmоnidаn sаyqаl berilgаn milliy tilning yuqоri bоsqichidir.
O‘zbek аdаbiy tili hаm shu qоidаgа аmаl qilаdi.
Adabiy til biror dialektga teng kelmaydi, u bir til doirasida barchga birday xizmat qiladi, biror dialekt ham adabiy tilga tenglashtirilmaydi.
Adabiy til va dialektlar turli funksiyalariga ko‘ra farqlanadi:
1. Adabiy til davlat, siyosat, fan, san’at tili hisoblanadi, ayni zamonda bu tilda savodxon shaxslar ish ko‘radi. Dialekt esa muayyan hududda qo‘llanadi va shu hududning o‘zidagi aholigagina xizmat qiladi.
2. Adabiy til yozma va og‘zaki shakllarga ega bo‘ladi, dialekt esa faqat og‘zaki ko‘rinishga ega.
3. Adabi til qat’iy amal qilinadigan me’yorlardan iborat bo‘ladi. Dialekt ham muayyan hududda o‘ziga xos me’yori bo‘ladi, lekin u umumtil doirasiga chiqa olmaydi.
4. Adabiy tilning funksional uslublari rang-barang, dialektlarda bunday uslublar to‘g‘risida fikr yuritilmaydi.
` 5. Adabiy til va dialektlar o‘rtasida ziddiyatlar bor, lekin ular adabiy tilning boyishiga xizmat qiladi (10-rasm).
10-rasm

Har bir milliy tilning ikki bosqichi bo‘ladi:

1. 
   Milliy tilning quyi bosqichi. Bu mahalliy shevalar demakdir.
   
2. 
   Milliy tilning yuqori bosqichi. Bu uning adabiy tilidir.
   

Ayrim manbalarda bu ikki bosqich oralig‘da koyne termini bilan yuritiladigan til to‘g‘risida ham ma’lumot beriladi, ya’ni aksariyat dialektlar uchun umumiy bo‘lgan so‘zlashuv tili koyne deb yuritiladi. Bunga xalq og‘zaki ijodi asarlari tilini ham kiritish mumkin, bu asarlar tili ham adabiy til, ham mahalliy shevalarga xos xususiyatlarni aks ettiradi. Shuning uchun ham shevalar o‘rganilganda, xalq og‘zaki ijodidan ko‘plab misollar keltiriladi.