O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

Naflik va tovar narxining harakati

---

179
mutanosib ravishda ular taklif qilayotgan tovarlarining narxi ortib
borishiga olib kelmoqda.
Shunga qaramasdan, vaqtning qadri yuqori bo‘lgan iste’molchilar
ushbu tovarlarni narxining baland bo‘lishiga qaramay sotib olmoqda.
Ayrim iste’molchilar uchun narx ortishi tufayli yo‘qotgan puli ularning
shu vaqtda topadigan puliga nisbatan kamroq ekan. Bu iqtisodiyot
nazariyasining muhim qoidasi bo‘lgan vaqtni tejash qonunidan kelib
chiqadi va vaqt birligida topiladigan pul bilan o‘lchanadi.
Biz yuqorida narxning raqobat funksiyasini o‘rganib, raqobat narx
yordamida olib borilishini bildik. Bozorda raqobatchilar taklifni
ko‘paytirish orqali narxga ta’sir ko‘rsatadi. Raqobatchilar tovar taklifini
ko‘paytirishsa, narx pasayadi, agar taklif kam bo‘lsa va ular o‘zaro
kelishib olishsa, narx baland bo‘ladi. Masalan, bozorda 10 ta sotuvchi
bo‘lib, ular qo‘lida jami 2 tonna shakar bor, agar shu shakar 10 ta
sotuvchi qo‘lida bo‘lsa, bir kilogramm shakarning narxi 2000 so‘m,
agar ikki kishi qo‘lida bo‘lsa, uning narxi 4000 so‘m bo‘lishi mumkin.
Oddiy tahlil qilinsa ma’lum bo‘ladiki, birinchi holda raqobat kuchli,
chunki shakarni 10 kishi taklif qilmoqda, ular ko‘pchilik va kelishib
olishlari qiyin, ikkinchi holda raqobat yo‘q, chunki taklif etuvchilar
kam va ular o‘zaro kelishib olishlari mumkin.
Biz ushbu bobning boshlanishida narxlarning shakllanishi
anchagina murakkab jarayon va u juda ko‘p omillar ta’siri ostida
sodir bo‘ladi, deb aytib o‘tgan edik. Omillardan biri qiymat hisob-
lanadi. Qiymatning pasayishi narxni arzonlashtirsa, talabning
ortishi uni qimmatlashtiradi. Agar tovarning nafliligi yuqori bo‘lib,
raqobat kuchli bo‘lsa, narx pasayishi mumkin yoki aksincha, naflilik
darajasi pasayganda raqobat bo‘lmasa, narx oshishi mumkin.
Bundan ko‘rinib turibdiki, narx turli omillarning ta’siri ostida
shakllanadi va o‘zgarib turadi. Raqobat sharoitida narxga ta’sir
etuvchi omillar erkin harakatda bo‘ladi va bozor narxining kelib
chiqishiga asosiy sabab bo‘ladi. Raqobatli bozorda sotuvchilar va
xaridorlar ko‘pchilik bo‘lganidan narxlar savdolashuv asosida kelib
chiqadi va bu muvozanat narxi deb yuritiladi.
Agar bozorda raqobat bo‘lmasa, bunday bozor monopollashgan
hisoblanadi. Monopollashgan bozorda tovarlar taklifi ozchilik
qo‘lida bo‘lganligi uchun sotuvchilar tovarlarga o‘zlariga ma’qul
bo‘lgan narxlarni o‘rnatib, kelishilgan holda belgilashib sotadilar.
Bu narxlar xaridorlar uchun ma’qul bo‘lmasa-da, ularni sotib
olishga majbur bo‘lishadi. Natijada monopol bozor sharoitida
tovarlar taklifi ozchilik qo‘lida bo‘lganligi uchun sotuvchining

---

180
mo‘ljallagan narxi bozor narxiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida, odatda, talab monopoliyasi ham bo‘lishi mumkin. Bu
iqtisodiy adabiyotlarda monopsoniya, ya’ni iste’molchilar monopo-
liyasi deyiladi. Bu holat tovarga talab ozchilik xaridorlar ixtiyorida
bo‘lsa, xaridor mo‘ljallagan narx bozor narxiga aylanadi.
Òovarning xarid narxi alohida olingan bir kishi uchun emas,
balki jamiyat uchun nafliligining tan olinishi muhim hisoblanadi.
Shu sababli iqtisodiyotda «ijtimoiy iste’mol qiymat» tushunchasi
mavjud bo‘lib, u biror tovar yoki xizmatning jamiyat uchun naflili-
gini ko‘rsatuvchi tushuncha sifatida ishlatiladi. Xulosa sifatida
aytish mumkinki, narx yaratilgan qiymatga qilingan xarajatlar va
uning nafliligini o‘zida mujassamlashtirgan pul ko‘rinishidagi
iqtisodiy tushunchani ifoda etadi.
Bu holatni yaxshiroq tasavvur qilish uchun quyidagi chizmaga
e’tiborni jalb etamiz: