Oliy va o’rta maxsus ta’lim

Mavzuga oid masalalar

1. 
   Mamlakatning iqtisodiyoti quyidagi ma’lumotlar bilan ifodalanadi:
   

Tovarlar eksporti	29700 mln. so’m
Tovarlar importi	31700 mln. so’m
Chet elga qo’yilgan investitsiyalardan olingan foiz shakllaridagi daromadlar	4600 mln. so’m
Chet ellik investorlarga foiz to’lovlari	2400 mln. so’m
Turizmdan olingan mamlakatning daromadlari	2700 mln. so’m

Mamlakatning bir tomonli transfert to’lovlari	3500 mln. so’m
Mamlakatdan kapitalning chiqib ketishi	5200 mln. so’m
Chet el turizmiga mamlakat rezidentlarining xarajatlari	2800 mln. so’m
Mamlakatga kapitalning oqib kelishi	8600 mln. so’m

Bu ma’lumotlar asosida joriy hisobning qoldig’ini aniqlang.

* * *

2. 
   Mamlakatning iqtisodiyoti quyidagi ma’lumotlar bilan ifodalanadi:
   

Tovarlar eksporti	29700 mln. so’m
Tovarlar importi	31700 mln. so’m
Chet elga qo’yilgan investitsiyalardan olingan foiz shakllaridagi daromadlar	4600 mln. so’m
Chet ellik investorlarga foiz to’lovlari	2400 mln. so’m
Turizmdan olingan mamlakatning daromadlari	2700 mln. so’m
Mamlakatning bir tomonli transfert to’lovlari	3500 mln. so’m
Mamlakatdan kapitalning chiqib ketishi	5200 mln. so’m
Chet el turizmiga mamlakat rezidentlarining xarajatlari	2800 mln. so’m
Mamlakatga kapitalning oqib kelishi	8600 mln. so’m

Bu ma’lumotlar asosida kapital harakati hisobining qoldig’ini aniqlang.

* * *

3. 
   Mamlakatning iqtisodiyoti quyidagi ma’lumotlar bilan ifodalanadi:
   

Tovarlar eksporti	29700 mln. so’m
Tovarlar importi	31700 mln. so’m
Chet elga qo’yilgan investitsiyalardan olingan foiz shakllaridagi daromadlar	4600 mln. so’m
Chet ellik investorlarga foiz to’lovlari	2400 mln. so’m
Turizmdan olingan mamlakatning daromadlari	2700 mln. so’m
Mamlakatning bir tomonli transfert to’lovlari	3500 mln. so’m
Mamlakatdan kapitalning chiqib ketishi	5200 mln. so’m
Chet el turizmiga mamlakat rezidentlarining xarajatlari	2800 mln. so’m
Mamlakatga kapitalning oqib kelishi	8600 mln. so’m

Bu ma’lumotlar asosida to’lov balansining qoldig’ini aniqlang.

* * *

4. 
   Iqtisodiyot quyidagi ma’lumotlar bilan ifodalangan.
   

Tovarlar eksporti	19650$
Tovarlar importi	21650$
Mamlakat fuqarolari horijiy investitsiyalardan
oladigan daromad	3700$
Mamlakatning horijiy investorlarga foizlar ko’rinishida
to’laydigan daromadi	1400$
Xizmatlar eksporti	1900$
Xizmatlar importi	1750$
Mamlakatning bir tomonlama transfertlari	2400$
Kapitalni mamlakatdan chiqib ketishi	4200$
Kapitalning mamlakatga kirib kelishi	6600$

Ushbu ma’lumotlarga asoslanib, joriy schyotlar qoldig’ini, kapital harakati schyotlari qoldig’ini va mamlakat to’lov balansi qoldig’ini hisoblang.

Mamlakat rasmiy valyuta rezervlari miqdori qanday o’zgaradi.

XIX BOB. VALYUTA KURSI

1. 
   Valyuta kursining mohiyati va uni aniqlash
   

Barcha xalqaro bitimlar valyutalarni ayirboshlash orqali olib borilishi tufayli xar qanday ayirboshlashda bo’lgani kabi valyuta narxini yoki valyuta kursini aniqlash zaruriyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, valyuta kursi — bu, bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birligida ifodalangan narxidir. Valyuta kursini o’rnatish kotirovkalash deb ataladi. O’ to’g’ri va teskari kotirovkalashga ajratiladi. Agar xorijiy valyuta birligining narxi milliy valyutada ko’rsatilsa, bunga to’g’ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 1 AQSh dollari 2200 so’mga, 1 Rossiya rubli 80 so’mga teng va hakozo. Teskari kotirovkalashda milliy valyutaning bir birligiga to’g’ri keladigan xorijiy valyutaning miqdori o’rnatiladi. Masalan, 1 o’zbek so’mi 0,000454 AQSh dollariga to’g’ri keladi. Dunyoning ko’p mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekistonda ham to’g’ri kotirovkalash qabul qilingan. Valyuta bozoridagi talab va taklifni solishtirish natijasida valyutaning narxi yoki kursi aniqlanadi. O’zbek so’mining kursi O’zbekiston valyuta birjasida o’rnatiladi, uning ishtirokchilari valyuta operatsiyalarini olib borish huquqiga ega bo’lgan banklar hisoblanadi. Shu bilan birga, turli pul birliklari uchun valyuta kurslarini o’rnatish jarayonida bozor kuchlarining ta’sir etish darajasi bir xil emas. Bu ta’sir kuchiga bog’liq holda valyuta kurslarini qabul qilishning bir-biridan farq qiluvchi ikki varianti mavjud.

1. 
   Talab va taklifga asosan aniklanadigan egiluvchan yoki erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tizimi.
   
2. 
   Davlat aralashuvi asosida aniqlanadigan qat’iy bel- gilangan valyuta kursi tizimi.
   

Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari talab va taklif asosida aniqlanadi. Masalan, bir o’zbek so’mining AQSh dollariga almashishini qarab chiqamiz. Milliy valyuta kursining pasayishi natijasida dollarga talab kamayadi va taklif esa oshadi (34- chizma).

Dollarga bo’lgan talabning kamayishi D to’g’ri chizig’ida berilgan. Bu shuni ko’rsatadiki, agarda dollar o’zbekistonliklar uchun arzon bo’lsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon bo’ladi va bu o’z navbatida ularning amerika tovarlariga bo’lgan talabini oshiradi.

33. 
    chizma. Xorijiy valyuta bozori
    

Dollarning taklifi (S) kamaysa, so’mda belgilangan dollarning qiymati oshadi (ya’ni, dollarda belgilangan so’mning qiymati pasayadi). Bunday vaziyatlarda amerikaliklar ko’proq o’zbek tovarlarini sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Chunki, so’mning dollarga nisbatan qiymati pasaysa, u o’z navbatida o’zbek tovarlarining narxi ham pasayganini bildiradi va oqibatda ko’proq o’zbek tovarlarini sotib olish imkoni paydo bo’ladi.

O’zbek tovarlarini sotib olish jarayonida ular AQSh dollarini valyuta bozoriga olib chiqadi, chunki, o’zbek tovarlarini sotib olish uchun dollarni so’mga almashtirishadi. Dollarga bo’lgan talab va taklifning kesishgan nuqtasi dollarning so’mdagi qiymatini bildiradi.

Agarda, dollarning so’mdagi qiymati oshsa, so’m qiymatining pasayganligini yoki qadrsizlanganligini ko’rsatadi. Aksincha, agarda dollarning so’mdagi qiymati pasaysa, so’m qiymatining oshganligini yoki so’mning qimmatlashganligini ko’rsatadi. Bir birlik xorijiy valyutani sotib olish uchun kam miqdorda milliy valyuta sarf qilish milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. Agarda, dollarga nisbatan so’m qadrsizlansa, dollar so’mga nisbatan qimmatlashadi.

Qayd etilgan valyuta kursi - bu, xorijiy valyutada ifodalangan, davlat tomonidan rasmiy o’rnatilgan milliy pul birligining bahosi bo’lib, unga valyuta bozorida talab va taklifning o’zgarishi ta’sir qilmaydi.

Kayd qilingan valyuta kursi tizimi tarafdorlari ta’kidlaydilarki, undan foydalanish xalqaro savdo va moliya bilan borliq bo’lgan taxlika va noaniqlikni kamaytiradi. Qayd qilingan valyuta kurslarini qo’llash o’zaro foydali savdo va moliyaviy operatsiyalar hajmini kengaytirishga olib keladi. Ammo, qayd qilingan valyuta kurslari tizimining hayotga layoqatliligi o’zaro aloqalar jarayondagi ikki sharoitga bog’liq:

-zaxiralarning mavjudligi;

-o’z hajmi bo’yicha sezilarsiz kamyoblik yoki to’lov balansi aktivlarining tasodifiy vujudga kelishi. Katta va doimiy kamyobliklar mamlakat zaxiralarini yo’qqa chiqarishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri ostida shakllanish darajasi, o’z-o’zicha kurslar o’rtasidagi nisbatlarga ta’sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valyutalariga talab va taklifga, demak, valyuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va xam tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi.

2.