Нормал физиология курсига кириш

Қўзғалишда тўқима қўзғалувчанлигининг ўзгаришлари.Ҳужайра мембранасида ҳаракат 
потенциалининг юзага чиқиши қўзғалувчанлик кўп фазали ўзгаришлари билан бирга 
боради. Бу ўзгаришларни ўрганиш учун иккита қисқа, аммо кучли электр стимул 
берилади, қўзғалувчан тўқима ҳужайра мембранасига бу стимуллар кетма-кет узатилади 
ва ҳаракат потенциали қайд қилинади.
Ҳаракат потенциалининг авжига чиқиш даври мутлоқ рефрактер фазага тўғри 
келади, бу фазада қўзғалувчанлик бутунлай йўқолади. Бу фазада иккинчи таъсир ҳар 
қанча кучли бўлса ҳам, янги ҳаракат потенциалини келтириб чиқара олмайди. Бу фазанинг 
келиб чиқишига ҳаракат потенциали генерацияси жараѐнида натрий тизимининг 
инактивацияси ва калий ионларининг ўтказувчанлиги ортиши сабаб бўлади. Мутлоқ 
рефрактер фаза давомийлиги турли қўзғалувчан тўқималарда ҳар хил бўлади (нерв 
толаларида 0,5 мсек,  юрак мускулларида 250-300 мсек)
Ҳужайра мембранаси реполяризацияси натрий иони каналларини реактивацияга 
учратади, шу билан бирга калий ионларининг ўтказувчанлиги пасаяди. Бу нисбий 
рефрактер фазага мос келади. Бу фазада тўқима қўзғалувчанлиги аста секин ортиб 
боради. Бу фаза нерв толаларида 5-10 мсек давом этади. Қўзғалувчан тўқима бу фазада 

---

18 
кучли таъсиротга жавоб кайтара олади, аммо ҳаракат потенциалининг амплитудаси 
кескин камайган бўлади.
Қўзғалувчан тўқималар тадқиқот қилинганда маҳаллий жавоб ҳамда манфий изли 
потенциали даврида бўсаға ости стимулларга ҳам тўқимада ҳаракат потенциалини 
генерацияси кузатилади. Бу фаза супернормал ѐки экзалтация фазаси деб аталади. 
Қўзғалувчан тўқималардаги из деполяризациясини кучайтирадиган, узайтирадиган 
таъсирлар, масалан, заҳарланиш супернормал фазасини кучайтиради ва узайтиради . Из 
потенциали йўқ нерв толаларда бу фаза ҳам бўлмайди. Бу фазанинг давомийлиги 30 
мсек ни ташқил этади. Қўзғалувчан мембранани изли гиперноляризация даврида 
субнормал фаза бошланади бу ҳолат қўзғалувчанликнинг пасайиши билан намоѐн бўлади. 
Лабиллик.Қўзғалувчанликни 
баҳолашда 
таъсирот 
бўсағаси 
фойдали 
вақт, 
хронаксиялардан ташқари лабиллик тушунчаси ҳам ишлатилади. Лабиллик ѐки 
фунционал чаққонлик тушунчасини биринчи бўлиб фанга Н.Е. Введенский киритган. 
Лабиллик ѐки функционал чаққонлик деганда Н.Е.Введенский «мазкур апператнинг 
физиологик фаолиятига ҳамроҳ бўладиган элементар реакцияларнинг озми-кўпми 
тезлиги» ни тушинган. 
Ҳаракат 
потенцияли 
генерацияси 
вақтида 
қўзғалувчанликнинг 
ўзгаришлари. 
(Б.И.Ходоров бўйича) 
 
Н.Е. Введенский фикрига кўра, тез-тез бериладиган таъсиротларга қўзғалувчан 
тўқима 1 секундда қанча кўп ҳаракат потенциали билан жавоб бера олса, ўша лабиллик 
ўлчови ҳисобланади. 
Қўзғалувчан тўқиманинг лабиллиги унинг мутлоқ рефрактер даври билан 
аниқланади. Олимлар аввалига ритмик қаторда импулслар ўртасидаги минимал интервал 
мутлоқ рефрактер даврининг узунлигига аниқ мос келиши керак, деб ҳисоблашар эди. 
Аммо стимуллар мутлоқ рефрактер даврга тенг интервал билан келиб турганда фақат 
иккита импулс ҳосил бўлади, учинчи импулс эса тўқиманинг таъсирланган жойида 
депрессия авж олиши туфайли тушиб қолади. Шу сабабли стимуллар қаторида таъсирот 
ритмини юзага чиқариш учун шу стимуллар ўртасидаги интервал мутлоқ рефрактер 
давирдан бирмунча ортиши керак . 
Организмда ихтиѐрий ҳаракатларни вужудга келтирувчи нерв толаларидан 
ўтадиган импулслар сони бир секундда 50 дан ошмайди, лабиллиги энг юқори эшитув 
нервининг сезувчи толалари ва тормозловчи Реншоу ҳужайраларда улар ўтказиши 
мумкин бўлган импулслар сони бир секундда 1000 дан ортиқроқдир. 

---

19 
Турли организимларда ва хатто бир организмнинг ўзида ҳам ҳаракатланувчи нерв 
толалари лабиллик жиҳатдан бир-биридан анча фарқ килади, лекин шундай бўлса ҳам, бу 
лабиллик ҳамиша тегишли мускул толаларининг лабиллигидан анча юқори бўлади.
Қўзғалишни нервдан мускулга ўтказадиган синапс аппаратининг лабиллиги янада 
камроқ. 
Нерв ѐки мускулнинг ритмик таъсирланиш жараѐнида ҳам лабиллик ўзгариши 
мумкин, чунки қўзғалиш тўлқинлари ритмик қаторда ўзаро таъсир этиб туради. Бу ўзаро 
таъсир баъзан лабилликнинг камайишига сабаб бўлса, баъзан, аксинча, лабилликни
ошириб юборади. 
Лабилликнинг шу тариқа ортишига ѐки А. А. Ухтомский таъбири билан айтганда, 
ритмнинг ўзлаштирилишига, бақанинг яккаланган нерв толасида Г.Мевес қилган 
тажрибани мисол қилиб келтирайлик. Бақанинг якка нерв толаси секундига 460 частотали 
ритмик стимуллар билан таъсирланади. Ҳар бир стимулга жавобан, ҳаракат потенциали 
вужудга келди. Сўнгра стимуляция частотаси оширилиб, секундига 740 га етказилди. 
Дастлаб тола фақат ҳар бир иккинчи стимулга жавоб қайтарди, яъни таъсиротлар 
ритмининг трансформацияси рўй берди. Лекин шундай таъсирот бир неча секунд давом 
эттирилгач, тола ўзига берилган ритмни ўзлаштира бошлади ва жавоб бериш частотаси 
ошиб, секундига 740 импулсга етди.
Модда алмашинувидаги қайси жараѐнлар қўзғалиши вақтида мембрана орқали 
ўтган Na
+
ионларининг протоплазмадан ташқи эритмага фаол равишда чиқарилишини 
таъминласа, ритмнинг ўзлаштирилиши ўша жараѐнларнинг тезлашувига боғлиқ.