Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Electronta’limresurslari 
7.
www.ZiyoNet.uz 
8.
www.edu.uz 
9.
www.Yandex.ru 
10.
 
www.Wikipediya.ru 
11.
www.Google.ru 
 
1-MAVZU: XVII asr ingliz burjua inqilobi va uning oqibatlari. Angliyada 
chartistlar harakati
Reja:
1.
Inqilob arafasida Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 
2.
Inqilobning boshlanishi va fuqarolar urushi. 
3.
Respublikaning e'lon qilinishi va Kromvel protektorati. 
4.
Angliyada Styuartlar hukmronligining tiklanishi va burjua tuzumining 
o'rnatilishi. 
5.
Sanoat to'ntarilishi va uning oqibatlari. 
Tayanch tushunchalar:
Parlament 
va 
qirol 
o'rtasidagi 
ziddiyat. 
Huquq 
to'g'risidagi 
talabnoma.Yulduzli palata.Oliy komissiya.Kema solig'i.Qisqa parlament.Uzoq 
parlament.Buyuk remonstratsiya.Yangi namunadagi armiya.Xalq bitimi.Pyotnidagi 

---

7 
harbiy konferensiya.Protektorat. Torilar va vigilar. Huquqlar to'g'risida bill.Shonli 
inqilob.Agrar inqilob.Sanoat to'ntarilishi.Burjua inqilobidan so'ng Angliyaning 
agrar 
ahvoli.Ingliz 
dehqonlarining 
ijtimoiy 
tabaqa 
sifatida 
tugatilishi.Frigolderlar.Kopigolderlar.Yomenlar.Jamoatchilik asosida yerga egalik 
qilish.Yerni bo'lib olish haqidagi parlament aktlari.Agrar to'ntarishning 
oqibatlari.Sanoat 
to'ntarishining 
shart-sharoitlari.Ishlab 
chiqarishning 
takomillashuvidagi texnika ixtirolari.Ludchilik.Sanoat to'ntarishining ahamiyati. 
Inqilob arafasida Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli
XVII asr ingliz burjua inqilobi bilan jahon tarixining yangi tarix davri 
boshlanadi. Niderlandiyada Ispaniyaning hukmronligiga qarshi XVI asrda burjua 
inqilobi bo'lib o'tgan bo'lsada, bu inqilob ancha cheklangan edi.Shunung uchun 
ham Niderlandiya inqilobi yangi tarix davrining boshlanishiga asos bo'la olmadi. 
XVII asr ingliz burjua inqilobi Yevropaning kapitalizm tez va muvaffaqiyatli 
rivojlanayolgan mamlakatlaridan biri - Angliyada bo'lib o'tdi. Uning natijasida 
oradan 100 yil o'tgach, Angliya dunyoning eng qudratli davlatiga aylandi.Ingliz 
kapitalistik xo'jaligi butun dunyoda kapitalistik munosabatlarning taraqqiyoti 
uchun katta ta'sir ko'rsatdi.Aynan shuning uchun ham ingliz burjua inqilobi yangi 
tarixning boshlanishi sifatida qabul qilingan.XVII asr ingliz burjia inqilobi 
kapitalistik taraqqiyot uchun keng yo'l ochdi, ammo Angliyada kapitalislik 
munosabatlar dastlab XVI asrdayoq shakllana boshlagan edi. Burjua inqilobigacha 
kapitalizm rivojlanishi feodal tuzum qoldiqlari orasida juda sekinlik bilan 
bordi.Shaharlarda feodal hunarmandchiligining qoloq shakllari hukmronlik qildi. 
Yangi paydo bo'layo'tgan burjuaziya tabaqasi savdo va erkin raqobatda o'rta asrlar 
monopoliyasining hukmronligini bekor qilishni talab qilib chiqa boshladi. Nihoyat, 
Angliyaning siyosiy tuzumi - absolyutizm endi burjuallashgan dvoryanlarni va 
burjuaziyani qoniqtirmay qo'ydi.XVI asr oxirlarida Angliyada kapitalistik 
taraqqiyot bir qancha muvaffaqiyatlarni qo'lga kiritdi. "G'ov tutish" oqibatida 
dehqonlar yerdan mahrum qilindi, manufakturalar va savdo jadallik bilan o'sdi. 
Ingliz burjuaziyasi va yangi dvoryanlar yanada boyib, mustahkamlandi. Endi ular 
kuchli qirol hokimiyatining yordamiga muhtoj emasdilar. Shu bilan birga ingliz 
qirollari bundan keyin ham cheklanmagan hokimiyatga ega bo'lish va boshqarishni 
orzu qildilar. Buning uchun ular parlamentning ruxsatisiz soliq yig'ish va katta 
armiyaga ega bo'lish lozimligini tushunardilar. Chunki bu vaqtda fransuz va ispan 
qirollari shunday vakolatga ega edilar. Ammo Angliya tarixi boshqacha rivojlandi. 
Ingliz parlamentida burjuaziya va yangi dvoryanlarmng vakillari ko'pchilikni 
tashkil qilar edi. Ularning har ikkalasi savdo va sanoatning taraqqiyotidan bir xilda 
manfaatdor edilar. Qirol o'z-o'zicha soliq yig'ish huquqiga ega bo'lmaganligi uchun 
boshqa yo'llar bilan mablag’ topishga harakat qildi.Hukumat boshqa davlat bilan 
savdo qilish huqiqini, savdo kompaniyalariga monopoliya sifalida, katta pullar 
evaziga sota boshladi. Burjuaziya va dvoryanlar bundan norozi edilar, chunki 
monopoliyalar boshqa savdogarlarni raqobatda siqib qo'ygan edi.Parlamentning 
noroziligi dastlab qirolicha Elizaveta davrida boshlangan edi.Ammo dono qirolicha 
parlament bilan kurashdan cheklandi. Toj va parlament o'rtasidagi ziddiyat Yakov 
I Styuart hukmronligi davrida yangidan boshlandi. U Angliyada absolyulizm 
boshqaruvini o'rnatilishiga harakat qilgan edi. Biroq Angliyaning xo'jalik va 
ijtimoiy taraqqiyoti bunga yo'l qo'ymasligini u tushunmadi. Absolyutizm uchun 
kurashni ingliz ruhoniylarining bir qismigina qo'llab-quvvatladi.Yakov I o'zining 
absolyutistik orzularini amalga oshirish uchun parlament bilan nizo chiqarib, uni 

---

8 
siyosiy sahnadan tushirishga urindi. Parlamentning noroziligini ayniqsa qirolning 
moliyaviy tadbirlari va tashqi siyosati kuchaytirdi. Inglz xalqi va parlament 
Ispaniyani Angliyaning dengiz va mustamlakalardagi asosiy raqibi deb bilgan 
bo'lsalar, qirol hukumati muxolifatga qarshi kurash uchun Ispaniya bilan yaxshi 
munosabatda bo'ldi.Shunday qilib, qirol va partament o'rtasidagi kurash Angliyani 
inqilobga olib keldi. Qirol Karl 1 (1625-1649) davrida bu kurash nihoyatda jiddiy 
tus oldi. Angliyaning Ispaniya va Fransiya bilan olib borgan urushlari uchun ingliz 
hukumatiga ko'p miqdorda pul kerak edi. Qirolning tashqi siyosatdagi 
muvaffaqiyatsizliklaridan norozi bo'lgan parlament uning hukmronligini uchinchi 
yilida "Huquqlar to'g'risidagi iltimosnoma" ni imzolatishga majbur qildi. Unga 
ko'ra, har qanday soliqlar faqat parlamentning ruxsati bilan yig'ilishi va har qanday 
hibsga olishlar qonuniy asosda bo'lishi kerak edi. Iltimosnoma imzolangandan 
keyin ham qirol parlamentning ruxsatisiz soliqlar yig'ishni davom ettirdi. Bunga 
qarshilik ko'rsatgan parlamentni tarqatib yubordi va 1629 yildan to 1640 yilgacha 
mamlakatni parlamentsiz boshqardi.Qirolning eng yaqin maslahatchisi bo'lgan graf 
Strafford, absolyutizm tarafdori bo'lib, qirolning siyosiy dushmanlariga qarshi 
shafqatsiz kurash olib bordi. Qirolning yana shunday tarafdorlaridan biri 
Kenterberre Sobori arxiyepiskopi Lod, hukmron ingliz cherkoviga qarshi 
bo'lganlarni ta'qib qilish uchun "Oliy komissiya" deb nomlangan cherkov sudini 
boshqardi. Lod shafqatsiz ravishda dahriylar, puritanlar va lyuteranlarga qarshi 
kurashdi.Qirol xazinasini to'ldirish uchun hukumat 1635 yilda "Kema solig’i”ni 
yig'ishga kirishdi.Bu soliq o'tmishda normanlarning talonchiliklariga qarshi 
kurashish uchun aholidan yig'ilgan soliq bo'lib, uning qaytadan joriy qilinishi 
umumiy norozilikka sabab bo'ldi.Inqilobning boshlanishi va fuqarolar urushi1637 
yilda Shotlandiyada xalq qozg'oloni ko'tarildi. Qo'zg'olonni Karl I ning ingliz 
absolyutizmi tartiblarini joriy qilish, Shotlandiyaga ingliz cherkovini kiritish va 
Shotlandiya parlamenti huquqlarini cheklashga bo'lgan urinishi keltirib chiqardi. 
Shotlandiya katta harbiy kuchga ega edi.Shotlandiyaliklar Angliyaning shimoliy 
qismini egallab oldilar. Karl I ning ularga qarshi kurashish uchun na armiyasi va na 
mablag'i bor edi. Shuning uchun uparlamentni chaqirishga majbur bo'ldi. 1640 
yilning aprelida 11 yillik tanaffusdan so'ng yana parlment chaqirildi. Ammo bu 
parlament shotland isyonchilariga qarshi kurashish uchun qirolga pul bermadi va 
yana huquqlar to'g'risidagi iltimosnomada keltirilgan talablarni bajarilishini rad 
etdi. Karl I bir necha hafta o'tgandan so'ng parlamentni tarqatib yubordi, shuning 
uchun u " qisqa parlament" deb nom oldi.Shotlandiyada qo'zg'olon kengayib 
boraverdi.1640 yil noyabrda yangi parlament chaqirildi.Bu oldingisidan ham 
qaysarroq chiqdi. Shotlandiyaliklarning g'alabalaridan va qirolning qiyin ahvolidan 
foydalangan parlament uning oldiga o'z talablarini qat'iy qo'ydi., Qirol parlamentni 
tarqatib yuborishdan qo'rqib, uning talablarini qabul qilishga majbur bo'ldi. Bu 
parlament 12 yildan ziyodroq faoliyat ko'rsatdi, shuning uchun u "uzoq pariament" 
deb nom oldi. Pariamentning talabi bilan lord-kansler Strafford va arxiyepiskop 
Lod o'limga mahkum qilindi. Parlament siyosiy ishlar bo'yicha oliy qirol sudi 
bo'lgan "Yulduzli palata" ni va cherkov sudi bo'lgan "Oliy komissiya" ni tugatdi, 
"Kema 
solig'i" 
bekor 
qilindi.1641 
yil 
noyabrda 
parlament 
"Buyuk 
remonstratsiyani"' qabul qildi.Unga ko'ra qirolning qonunga zid bo'lgan harakatlari 
birma-bar sanab o'tilib, davlatning barcha muhim lavozimlariga parlamentning 
ishonchli vakillari qo'yildi.Remonslratsiyani qabul qilishda asosan qirolning yakka 
hokimligidan aziyat chekayotgan yirik burjuaziya ko'pchilik ovoz berdi.Qirol 

---

9 
muxolifatni qarshiligini tugatish maqsadida quyi palataning daholarini hibsga olish 
uchun qurolli otryad yubordi.Ammo ular yashirinishga ulgurdilar.1642 yil 
yanvarida qirol mamlakatning feodal tuzum kuchliroq bo'lgan shimoliy 
hududlariga chekinishga majbur bo'ldi.Parlament ham kurashga tayyorlanib, 
armiya tashkil qila boshladi.22 avgustda qirol parlamentga urush e'lon 
qildi.Shimoliy va g'arbiy grafliklar qirol taraflda bo'ldilar. Ular iqtisodiy va siyosiy 
qoloq tumanlar bo'lib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan janub,sharq, shimol va 
markazning sanoatlashgan tumanlari va flot parlament tomonida turdi. Qirolga 
qarshilik ko'rsatish markazi London shahri bo'lib qoldi.Ingliz cherkovi qirol 
tomonida, puritanlar esa parlament tomonida turdilar.Asosan dvoryanlardan tashkil 
topgan qirol tarafdorlari "kavalerlar" deb, parlament tarafdorlari esa 
"yumaloqboshlilar" deb ataldi.Kurash boshida qirol tarafdorlari ustunlikka ega 
edilar, parlament armiyasi nihoyatda yomon tashkil qilingan edi.Bundan tashqari 
parlament tarafdorlari o'rtasida yakdillik yo'q edi. Parlamentda asosiy rol 
presviterianlarga tegishli bo'lib, ular boy savdogarlar, monopolistlar, bankirlar va 
yangi dvoryanlardan chiqqan yirik yer egalaridan iborat edi. Ular inqilobning 
dastlabki yillarida qo'lga kirililgan yutuq va muvaffaqiyatlarini saqlab qolishni 
istar edilar. Shuningdek parlament tomonida independentlar ham turdilar. Ularning 
kuchini asosan o'rta hol burjuaziya, o'rta va mayda dvoryanlar tashkil qildi. Bu 
toifa parlamentda hokimiyatni qo'lga kiritish uchun siyosiy islohotlar o'tkazishga 
harakat qilayotgan edi. Independentlarga o'rtaholva o'ziga to'q dehqonlar - 
yomenlar, mayda savdogarlar va hunarmandlar ham qo' shildi.Parlamentning 
qirolga nisbatan qat'iy bo'lmagan siyosati va parlament qo'shinining 
muvaffaqiyatsizliklari ingliz jamiyatining radikal doiralarida norozilik uyg'otdi. 
Norozi bo'lganlar independentlar partiyasi atrofida birlashdilar.Independentlarning 
daholaridan biri ingliz inqilobining yirik arbobi-Oliver Kromvel edi.Dvoryan 
oilasida tug'ilgan Kromvel 1640 yilda parlamentga saylandi.1644 yil Kromvel 
harbiy islohotlar o'tkazib, temir intizomli "Yangi namunadagi armiya" tuzdi. 
Natijada qo'shinga rahbarlik markazlashtirildi, ofitser va askarlarga doimiy 
ravishda maosh tayinlandi, ular qurol-yarog' bilan ta'minlandi. 1645 yil iyunida 
Neysbi yaqinida Kromvel armiyasi qirol qo'shinlarini tor-mor qildi.Natijada qirol 
parlament bilan kelishish to'g'risida muzokaralar boshlashga majbur bo'ldi.Ammo 
boshqa davlatlardan inqilobni bartaraf etish uchun yordam olish to'g'risidagi 
iltimosi xalq orasida umumiy norozilikni tug'dirdi.1646 yil mart oyida esa qirol 
qal'asi parlament qo'shini tomonidan egallangach, qirol Shotlandiyaga qochib 
o’tdi. 1647 yil yanvarda shotlandlar 400 ming funt sterling evaziga qirolni inliz 
parlamentiga tutib berdilar.Urush ketayotgan bir davrda parlament qo'shininig 
muvaffaqiyatlariga tayangan parlament yirik burjuaziya manfaatiga mos keluvchi 
tadbirlarni amalga oshirishga shoshildi. U qirol, yepiskoplik va feodal yerlarini 
konfiskatsiya qilib sota boshladi. 1646 yilda ritsarlarning mulklarini va g'ov 
tutishga qarshi bo'lgan barcha qonunlarni bekor qildi. Fransuz inqilobi hech 
qanday to'lovsiz feodal mulklarni tugatgan va uni burjua muiki deb e'lon qilgan 
bo'lsa, ingliz inqilobi bunday qilmadi. Chunki unda burjuaziya yangi dvoryanlar 
bilan birgalikda monarxiyaga, dvoryanlarga va hukmron cherkovga qarshi 
kurashdi, 1789-1794 yillardagi Fransuz burjia inqilobida esa burjuaziya xalq bilan 
monarxiyaga, dvoryanlar va hukmron cherkovga qarshi kurashgan.Presviterianlar 
va ular boshqarayotgan parlament uchun inqilob tugadi. Qirol absolyutizmi 
sindirildi, hokimiyat parlamenl qo'liga o'tdi, feodal institutlari tugatildi, ammo xalq 

---

10 
ommasi hech narsaga ega bo'lmadi. Parlament xalqning siyosiy huquqlarini va 
diniy erkinligini kengaytirishga yo'l qo'ymadi, aksincha uning soliq siyosati xalq 
ommasining ahvolini og'irlashtirdi. Xalq ommasi endi independentlardan 
uzoqlashib, levellerlar (tenglashtiruvchilar) partiyasiga ergasha boshladilar. Bu