70
4-MAVZU: BYUDJET TIZIMI BYUDJETLARI G’AZNACHILIK
IJROSINING NAZARIY JIHATLARI
Reja:
1. Byudjet g’azna ijrosining zarurligi, mohiyati va mazmuni.
2. O’zbekistonda davlat byudjeti g’aznachilik ijrosiga o’tishning
bosqichlari.
3. G’aznachilik ijrosini amalga oshirishning tashkiliy elementlari va
xususiyatlari
1. Byudjet g’azna ijrosining zarurligi, mohiyati va mazmuni
O’zbekiston
Respublikasida
iqtisodiyotni
erkinlashtirish
va
modernizatsiyalash sharoitida davlat moliyasi tizimida chuqur iqtisodiy islohotlar
amalga oshirilmoqda. Bu islohotlar, qator vazifalar bilan birgalikda, davlat
moliyasini boshqarish samaradorligini oshirishni nazarda tutadi. Bunda davlat
moliyasini boshqarish shakllari va usullarini takomillashtirish, fan-texnika
taraqqiyoti yutuqlari, elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalar
yordamida axborotni jamlash, qayta ishlash, uzatish qoidalari va usullarini
o’zlashtirish asosida axborotlashtirishni yanada rivojlantirish talab etiladi.
Davlat Byudjeti orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashda, respublikamizda qabul qilingan
ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini
aniq tarzda qo’llab-quvvatlash, sog’lom avlodni tarbiyalash asosida aholi
farovonligini oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi
va aniq tarzda moliyaviy qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda mahalliy
Byudjetlarni samarali ijrosining ahamiyati katta. Bozor iqtisodiyotida davlatning
moliyaviy resurslarni boshqarish ahamiyati beqiyos hisoblanadi, shu sababli
respublikamizda Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishda g’aznachilik tizimiga
o’tish zaruriyati paydo bo’lmoqda.
71
Byudjet tizimi mamlakat moliya tizimining muhim bo’g’ini bo’lib, uning
muvaffaqiyatli tashkil etilishi samarali byudjet siyosatining asosini tashkil etadi.
Davlat moliyasi tizimidagi tub islohotlar natijasida byudjetning g’azna ijrosiga
o’tilishi shuningdek, byudjetning o’rta muddatli istiqbolini belgilashga o’tish
chora-tadbirlari mamlakatimizda izchillik bilan amaliyotga joriy etilmoqda.
Jahon andozalari va xalqaro byudjet amaliyotining yangi qat’iy talablari va
mezonlari asosida davlat byudjetining o’rta muddatli istiqbolini belgilash
tizimiga o’tishning joriy etilishi, rivojlangan mamlakatlarda samarali amal
qilayotgan natijaviylikka asoslangan byudjetlashtirish amaliyotga joriy etilishi
byudjet tizimi oldiga ham ulkan vazifalar qo’yadi. Byudjet so’zi 15-asrlarda
paydo bo’lgan bo’lib, O’rta asrlardagi Fransuz tilidan “bougette”, qadimgi
fransuz tilidagi “bouje”, ya’ni “charm sumka, hamyon, kichik charm sumka”,
lotin tilidagi “bulga” so’zidan olingan bo’lib, “charm sumka” degan
ma’nolarni anglatadi. Zamonaviy moliyaviy ma’nosi (1973) g’aznachilik vaziri
fiskal rejalarini o’zining hamyonida saqlashi degan tushunchani beradi. Boshqa
ma'nosi 18-asrda “yangiliklar shodasi” bo’lib ko’chdi, shu sababdan bu so’zni
ishlatish ayrim gazetalar uchun sarlavha sifatida ishlatilgan.
Oksford lug’atida keltirilishicha, byudjet – ma’lum davr uchun daromad
va xarajatni hisoblash degan ma’noni anglatadi: Moliya Vaziri tomonidan yillik
daromad va xarajatlarni muntazam baholash ya'ni oldinga qo’yilgan
maqsadga muvofiq kerakli pul mablag’ini anglatadi. Merrayam-Vebster
lug’atiga ko’ra, Byudjet qanday qilib sarflanishi rejalashtirilganligiga bog’liq
holda sarflanishga qodir bo’lgan pul mablag’i miqdoridir ya'ni, pul miqdorini
qancha sarflanishi mumkinligini va kelajakda qancha sarflanishidir. Bu
hukumat
tomonidan
belgilangan
davr
ichida
qancha
sarflanishi
rejalashtirilganligi va xarajatlar uchun qancha to’lanishi haqidagi rasmiy
72
ma’lumot. Rene Stourmning fikriga ko’ra: “byudjet – davlatning yillik tushumi
va xarajatlarini prognoz qiladi va tasdiqlaydi”.
1
Byudjet tuzilishi mamlakatning davlat byudjeti va byudjet tizimini, uning
bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tashkil qilish shakllarini, Byudjet
tasnifini, Byudjet tizimiga kiradigan barcha darajadagi Byudjetlar faoliyatining
huquqiy asoslarini, Byudjetlar tarkibi va tuzilmasini, Byudjet mablag‘larini
shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi.
Byudjet tuzilishining qanday tuzilganligi mamlakatning ma’muriy-
hududiy tuzilishiga va hukumat organlarining vakolatlari taqsimotiga bog‘liq
bo‘ladi. Markaziy hukumat bilan mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilmalari
(shtatlar, provinsiyalar, oblastlar, o‘lkalar kabi) o‘rtasida hokimiyat
vakolatlarining taqsimlanishiga ko‘ra barcha davlatlar unitar va federativ
(federativ davlatlarda davlat tuzilishining ikki shakli – federativ va konfederativ
davlat tuzilishi mavjud) davlatlarga bo‘linadi. Unitar va federativ (konfederativ)
davlat tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagi chizmada aks ettirilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Byudjet tuzilishi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining har yili qabul qilinadigan “O‘zbekiston
Respublikasining davlat Byudjeti to‘g‘risidagi” Qonuni va O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
“O‘zbekiston
Respublikasining
asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va davlat Byudjeti parametrlari prognozlari
to‘g‘risida”gi Qarorlari va boshqa qonun hujjatlari asosida belgilanadi.
Byudjet birinchi navbatda aniq olingan vaqt davomida daromadlar va
xarajatlarni prognoz qiladi. U shu bilan birga asosli huquqlar asosida
xarajatlar qilish va daromadlarni yig’ish demakdir. Davlat byudjeti o’zining
resurslari hisobi va bu resurslarni ma’muriy va ijtimoiy talablar uchun katta
1
Williams M. Government: Cash Management Its Interaction with Other Financial Policies.
International Monetare Fund Fiscal Attairs Department Technical Guidance Note. 2010. -201 p
