Mamasoli jumaboyev

(Tojik xalq ertagi)
Bir baliqchi boMgan ekan. U ertalabdan kechgacha daryo 
bo'yida oMirib baliq tutar ekan. Tutgan baliqlarini bozorda sotar- 
kan. Bu pul xotini ikkisining tirikchiligiga zo‘rg6a yetar ekan.
K unlardan bir kuni baliqchi ov qilayotgan daryo b o ‘yiga 
H aqqush uchib kelibdi-da, daraxtga q o ‘nib, baliqchi nim a 
qilayotganini kuzata boshlabdi.
Baliqchi oqshom ga yaqin bitta kichkina baliqchani tutibdi, 
xolos. Buni ko‘rgan qush undan:
— Bu baliqchani nim a qilm oqchisiz? — deb soTabdi.
— N im a qilardim , baliqchani bozorga oborib sotib, non
70

---

olam an. Uyda kam pirim ikkimiz tam addi qiladigan hech vaqo 
yo‘q, — debdi baliqchi.
— Sizlarga achinam an! — debdi Haqqush. — Mayli, sh u n ­
day b o ‘la qolsin, har kuni hovlilaringga kattakon baliq olib 
kelam an. Q arigan chogMaringda qiynalm ay yashanglar. A m m o 
faqat H aqqush haqida hech kimga og‘iz ocha ko‘rmanglar.
Shu kun dan boshlab H aqqush har kuni b aliqchining 
hovlisiga kattakon baliq olib keladigan boMibdi. K am pir baliqni 
b o ‘lib-bo‘lib qovurar, baliqchi esa ularni bozorga olib borib 
sotar ekan. C hol bilan kam pir tezda boyib ketishibdi, hatto 
bog‘i bo r uy ham sotib olishibdi. Bir kuni baliqchi har 
galgidek bozorda qovurilgan baliq sotayotgan ekan. Birdan uning 
yonidan podshoning jarchisi o ‘tib qolibdi. U:
— Kim H aqqushni qayerdan topishni aytsa, shoh unga 
yarim podsholigi va qizini beradi! — deb qichqiribdi.
Bu s o ‘zlarn i eshitgan baliqchi ch o l o ‘rn id an sakrab 
turm oqchi b o ‘libdi-yu, am m o Haqqushga jim yuram an deb 
va’da berganini eslab, yana joyiga c h o ‘kibdi.
A m m o jarchi o ‘rnidan sakrab turm oqchi boMgan cholni 
sezib qolibdi. U H aqqush haqida biror narsa bilsa kerak deb 
o ‘ylab, cholni podsho huzuriga sudrab olib boribdi.
— Q ariyapm an, — debdi podsho, — o ‘nlab tabiblar turli 
xil dori-d arm on lar berib m eni yashartirolm adi. Bir tabibning 
aytishicha, H aqqush qoniga yuvinsam, qayta yashararm ishm an. 
Agar o ‘sha qushni tutib bersang, yarim podsholigim bilan 
qizim ni berganim boMsin. Agar qushni tutib berishga ko‘nm a- 
sang, oMimga buyuram an.
— A m m o H aqqush shunday kattaki, — debdi baliqchi, — 
uni yuzta odam ham tutishi qiyin.
— M en senga to ‘rt yuzta odam beram an, faqat qushning 
qayerga uchib kelishini ko‘rsatsang, bas. O dam larim , albatta, 
uni tutishadi, — debdi podsho.
Baliqchi ch ol shoh xizm atk orlarini uyiga olib borib, 
H aqqush har kuni hovlisiga uchib kelishini va baliq tashlab 
kelishini aytib beribdi.
— Qushni havoda tutib boMmaydi, — deyishibdi xizmatkorlar.
— Unga ovqat tayyorlab, yerga tushib yeb ketishga ko‘ndir. 
Shunda uni tutib olamiz.
T o ‘rt yuzta odam baliqchining hovlisida qushni poylashibdi. 
Baliqchi kosaga yem ish solib, hovli o lrtasiga q o ‘yibdi-da,
71

---

qushning kelishini kuta boshlabdi. Qush uchib kelishi bilan 
baliqchi:
— Ey H aqqush, kel, hovlimga q o ‘n! M ehm on b o ‘l! — deb 
qichqiribdi.
Qush yerga q o ‘nib kosadagi ovqatdan c h o ‘qilay boshlabdi. 
Shunda to ‘rt yuz odam ning ham m asi unga tashlanibdi. Qush 
qanotlarini qoqib ko‘kka talpinibdi.
Baliqchi qushning oyogNdan ushlab qolishga ulguribdi va 
u ham qush bilan birga havoga k o ‘tarilibdi. Podsho xizm at- 
korlari esa baliqchining oyog‘idan m ahkam ushlab olishibdi. 
Shunday qilib, ham m asi bir-birining oyogMdan ushlagancha 
qush bilan birga ko‘kka ko‘tarilishibdi. T o ‘rt yuz odam zanjirga 
o ‘xshab havoda m uallaq qolibdi.
H aqqush esa borgan sari yuqorilayveribdi. Baliqchining 
q o ‘llari tolib, panjalari ezilib ketibdi. S hunda qushning oyogMni 
q o ‘yib yuboribdi. O dam larning ham m asi yerga qulab m ajaq- 
lanibdi. Insofsiz baliqchi ana shunday jazo topgan ekan.
72

---

0 ‘Z B E K B O L A L A R A D A B IY O T I
(obzor)
K ichkintoylam ing otaxon kuychisi, atoqli bolalar adibi, 
0 ‘zbekiston xalq yozuvchisi H akim N azir kitob va kitobxonlik 
haqida to ‘xtalib shunday degan edi: „U m rim davom ida inkor 
qilolm aydigan haq iqatim shuki, k ich kin to ylam ing hayotda 
to bg ‘ri yo‘lni to p ib , d u n y oq arashini shakllantirish, axloq- 
odobini yo‘lga solishda kitobdan-da m uhim roq vosita yo‘q ekan. 
Shuning u ch u n ham o ta -o n a larn in g birinchi vazifasi o ‘z 
farzandiga kitobga m ehr uyg‘otishi, deb bilaman.
G ohida fan va texnika taraqqiyoti tufayli badiiy adabiyotga 
e ’tibor susayyapti, degan gaplam i eshitib qolamiz. M enim cha, 
go‘zallikka ehtiyoj tuyg‘usi bor ekan, san ’at asarlari ham 
o ‘zining bahosini hech qachon yo‘qotm aydi.
Shu bois kitobga ixlos bilan qaraydigan, uni shavq bilan 
o ‘qiydiganlar safi ortib borayotganini ko‘rish quvonarlidir". 
Rus adibi M. G o rk iy kitob in so n iy a tn in g aqliy kam olot 
bosqichiga ko'tarilishida naqadar bebaho rol o ‘ynayotganini 
uqtirib:
— 0 ‘zim da mavjud ham m a narsalar uchun kitob oldida 
burch do rm an . M en kitoblarni sevam an, ularning har biri 
menga bir m o‘jiza, yozuvchi esa sehrgar bo‘lib ko‘rinadi. Men 
kitoblar haqida chuqur hayajonlanishsiz, quvonch va shavq- 
zavqsiz gapira olm aym an. Kitob meni o ‘zimga tanish boNgan 
hayot ichidan olib o ‘tadi, am m o ham m a vaqt insonda men 
ilgari sezm a g an va b ilm a g a n q a n d a y d ir yangi n a rsa n i 
o ‘rgatadi, — deganida ming bora haq edi.
K itobdan xolisroq suhbatdosh yo‘q. Shuning uchun ham 
ulug‘larim iz o ‘z ta ’lim otlarini, ko‘pincha, kitob bilan, kitob­
xonlik bilan bog‘lashlari bejiz emas.
Ayniqsa, maroqli, o ‘qishli qilib yozilgan kitoblarga ishtiyoq 
zo‘r. Bunday kitoblar mavzusi muhimligi, tilining jonli, ravon 
va ravshanligi bilan ajralib turadi. Shu bois tilga e ’tiborni 
kitobxonga e ’tibor belgisi deb to ‘g‘ri baholaydilar. Ulug‘ ustoz- 
larimizdan bo‘lgan Abdulla Qahhor: „Shavq bilan o ‘qiladigan 
kitob g o ‘zallikdir. K itobning o ‘qishli b o ‘lishi m uallifning 
kitobxonga aytadigan to ‘lamag‘izli va juda zarur fikri boNganini 
ko‘rsatadi“ , deb haq gapni aytadi. Shunga yaqin so‘zni m ashhur
73

---

bolalar yozuvchisi Samuil M arshak ham aytgan: „Bola har bir 
kitobda butun olamni ko‘rishni istaydi. U erm akka o ‘qimaydi, 
u o ‘zi uchun dunyoni kashf etadi, nim anidir o ‘rganadi...“
Bolalar saviyasining o ‘sishida, shu jum ladan, kitobxon- 
likka berilib ketishida, albatta, o lqituvchilarning badiiy didi 
katta aham iyatga ega. S hunday ustozlarni bilam izki, ular 
„K itob foydali, kitobni ko‘proq o ‘qinglar!“ deb ortiq cha 
nasihat qilib o ‘tirishm aydi, buning o ‘rniga dars soatlarida ham , 
darsdan tashqari vaqtlarida ham kitobni qoNlaridan q o ‘ymay 
m utolaa qilishadi. O lqigan kitoblarining m azm u n-m a'no sin i 
maroqli qilib aytib berish orqali bolalarda havas uyg‘otishadi. 
0 ‘q ilg a n la rn i s h u n c h a k i y o d la m a s d a n , u n in g m a g ‘zin i 
chaqishga, mustaqii m uhokam a yurita olishga o ‘rgatishadi.
Jah o n d a jam iyat qonuniyatlari, tabiat sirlaridan hikoya 
qiluvchi asarlam i sevib, ularni m aroq bilan o ‘qib, bilimini 
oshirgan shaxslar ko‘p. Ayniqsa, hayotga endigina qadam q o ‘yib 
k elay o tg an y o sh la r u c h u n q u v n o q d a v rim iz n i, b ax tiy o r 
bolalikda o ‘tadigan jo zib ali d am larni tasvirlovchi kitoblar 
nihoyatda zarur. Bunday asarlarni yoshlarning eng yaqin 
suhbatdosh d o ‘stlari, m aslah atg o‘ylari b o ‘lgan yozuvchilar 
yaratayotganlari sir emas.
Adabiyotga, kitobga m uhabbat q o ‘yishning o ‘zida hikm at 
bor. Avvalo, kitob hayotda odam ga katta yo‘lni topib olishga 
ko‘maklashadi. Yaxshi bilan yom onni ajratish, milliy qadriyat- 
larimiz — ajdodlarim iz qoldirgan boy meroslarga hurm at hissini 
uyg‘otib, yoshlarning ongini yuksaltirishga yo‘l ochadi.
M ana shunday buyuk m aqsadni ado etadigan bolalar 
adabiyotim izning paydo b o ‘lishida xalq og'zaki ijodining ta'siri 
kuchli b o ‘ldi. S h u n in g d ek , b o la la r ad ab iy o ti ta ra q q iy o ti 
jam iyatning um um iy rivoji bilan ham uzviy bogNiqdir. Bu 
jih a td a n M ahm ud K oshg'ariyning „D evoni lug‘otit tu rk “ 
asarini eslash o ‘rinli. XI asrning buyuk tilshunos olim i o ‘z 
kitobiga ju da ko‘p m a’lum otlarni jam lagan. K itobda XI asr 
adabiyoti bilan birga, avvalgi zam o n lard a paydo b o ‘lib, 
og‘izdan og‘izga, avloddan avlodga ko‘chib yurgan m aqollar, 
rivoyatlar, q o ‘shiq va lirik she'rlardan nam unalar keltirilgan. 
Ayniqsa, m ehnat, qahram onlik, m arosim , mavsum q o ‘shiqlari 
haqida batafsil m a ’lum otlar beriladi.
S h u n in g d e k , U rx u n -E n a s o y o b id a la rid a , Y u su f X os 
Hojibning „Q utadg'u bilig“ („Saodatga olib boruvchi bilim “ ),
74

---

A h m ad Y u gn ak iy n in g „ H ib a t u l-h a q o y iq “ , („ H a q iq a tla r 
arm ug‘o n i“ ) dostonlarida ham da A hm ad Yassaviy, Rabg'uziy, 
Sulaym on Boqirg‘oniylarning asarlarida til, ilm, fan, axloq- 
odob m asalalari keng qam rab olinadi. H aydar X orazm iy, 
Q utb, D urbek, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy singari shoirlarning 
xalq turm ushini, orzu-arm onlarini yorqin aks ettirgan asarlari 
adabiyotim iz tarixida m uhim aham iyatga ega. Bu m um toz 
shoirlar ijodi Alisher N avoiydek buyuk san’atkorning voyaga 
yetishi uchun zarur shart-sh aroitlarn i tayyorladi.
Alisher N avoiy butun faoliyati va ijodiyotini insonning 
baxt-saodati uchun kurashga, xalqning osoyishtaligiga, o ‘zaro 
urushlarning oldini olishga, obodonchilik, ilm -fan, san’at va 
adabiyot taraqqiyotiga bag‘ishladi. U adolatparvar, donishm and 
davlat arbobi, o ‘zbek m um toz adabiyotini yangi taraqqiyot 
pog‘onasiga ko‘targan buyuk so‘z san ’atkori bo lib, davm ing 
m adaniy hayotiga rahbarlik qildi, ilm -fan, san’at va adabiyot 
ahllariga hom iylik ko‘rsatdi, ko‘plab shogirdlar yetishtirdi.
XV—XVI asrlarda yashab ijod etgan Z ahiriddin M u ham ­
m ad Bobum ing „B oburnom a“ asarida o ‘sha davr hayotiga doir 
tarixiy voqealar bilan birga, ilm -fanga oid qim m atli m a ’lu­
m otlar berilgan, turli xalqlarning urf-odatlari, tili, san’ati va 
adabiyoti yoritilgan.
XVIII asrning oxiri, XIX asrning boshlarida yashab ijod 
e tg a n ikki b u y u k s h o ir M u h a m m a d n iy o z N is h o tiy va 
M uham m ad S harif G ulxaniylar ijodi m um toz adabiyotim iz 
tarixida alohida ajralib turadi. N ishotiyning xalq og‘zaki ijodi 
asosida yaratgan „H usni dil“ dostoni ishq-m uhabbat, aql- 
faro sat, o d o b -ax lo q q a bag‘ishlangan. Shu narsa diqqatga 
sazovorki, dostonda h ar biri mustaqii asar b o 1 la oladigan 
„Shohboz va bulbul“ , „G ul va D a f ‘, „N ay va S ham shod“ , 
„B in afsh a va C h a n g “ kabi m asallar ham berilg an . Bu 
m asallam ing barchasi el-yurtga foyda keltirish, m aqtanchoq 
b o im aslik , ortiqcha kibr-havoning zarari kabi m avzulam ing 
yoritilishi jihatidan bolalar uchun ibratlidir.
G ulxaniy ham ,,Z arbulm asal“ asarida o ‘zining m uhim
ijtimoiy qarashlarini, el-ulus taqdiriga m unosabatini hayotiy 
tim sollar orqali ifodaladi.
M unis m ehnatkash xalqning og‘ir ahvoliga qattiq achindi, 
ilm -fan va adabiyot ahlining xor-zorligidan qayg‘urdi. Shoir 
kishilarni bilim olishga, kitob o ‘qishga, johil va yom onlardan
75

---

uzoq b o lish g a chaqirdi. M unis „Savodi ta 4 im “ risolasi orqali 
bolalarni o^qitish va tarbiyalash ishiga katta hissa q o ‘shdi. Uning 
m a ’rifatparvarlik 
gloyalari Ogahiy, M uqim iy, Furqat, Komil, 
Zavqiy, Avaz 0 ‘ta r kabi shoirlarga ham katta ta ’sir ko'rsatdi.
M a’rifatparvarlikni bayroq qilib ko‘targan A bdulla Avloniy, 
Behbudiy, H am za, Fitrat, M un aw arqo rilar tom onidan yozil- 
gan darslik va qoMlanmalarda bolalar hayoti, o ‘qishi, axloq- 
odobi haqida m ateriallar beriladi.
Abdulla Avloniy („Birinchi m uallim “ , „Ikkinchi m uallim “ , 
„M aktab gulistoni“ , „Turkiy guliston yoxud axloq“ ), Hamza 
Hakim zoda Niyoziy („Yengil adabiyot", „Axloq hikoyalari“ , 
„Q iroat kitobi“ ) asarlarida yangi davr nafasi ufura boshladi.
20-yillarda Fitrat, ChoMpon, Elbek, Botu, G ‘afur G ‘ulom, 
G 'ayratiy, Shokir Sulaym on, Oybek va boshqalar kichkintoy- 
lar uchun yozgan asarlarida bolalarni yaxshi o ‘qishga, ilm - 
fan nurlaridan bahram and b o ‘lib, davrning haqiqiy o ‘gbil- 
qizlari sifatida kamol topishga targ‘ib etdilar.
Bolalar adabiyoti yildan yilga rivojlanib bordi. 30-yillarga 
kelib she'riyat (Z afar Diyor, A dham R ahm at, Ilyos M uslim, 
Shukur S a’dulla, Sulton J o ‘ra, M ahm uda Oqilova, Q uddus 
M u h am m ad iy ), n asr (M ajid F ayziy, D orjiya O p p o q o v a, 
Hakim N azir), dram aturgiya (Z afar D iyor, Doijiya O p p o ­
qova) sohalarida bolalar ijodkorlari yetishib chiqdilar. Sadriddin 
Ayniy, G ‘afur G ‘ulom , H am id O lim jo n , O ybek, Elbek, 
Shokir Sulaym on va G ‘ayratiylar ham o ‘zbek bolalar adabi- 
yotini yuksaltirish ishiga m unosib hissalarini q o ‘shdilar.
Bu davrda boshqa xalqlar adabiyotidan ko‘plab asarlar o ‘zbek 
tiliga taijima qilindi. Natijada o‘zbek bolalar adabiyoti har tomonlama 
boyib bordi. Ayniqsa, „Yer yuzi“ , „Bolalar yo‘ldoshi“ , „Bolalar 
d u n y o si“ , „Y osh k u c h “ kabi ju r n a lla r c h iq ish i b o la la r 
adabiyotining h ar to m o n la m a rivojlanishiga sabab b o ‘ldi. 
U ning m avzu doirasi kengaya b ordi. Y oshlik, m aktab hayoti, 
ona yurt tabiati, xalqlar do‘stligi, ilm, hunar va texnikaga muhabbat 
mavzulari bolalar adabiyotidan keng o ‘rin oldi.
Xalqimiz boshiga ko‘p m usibatlar, ja b r-u jafolar solgan 
ikkinchi ja h o n urushi yillarida urushni va yovuzlikni qoralovchi 
ko‘plab otashin sh e’rlar, dostonlar yaratildi.
S o ‘nggi davrda b olalar sh e’riyatida o n a-V ata n , g o 'zal 
diyor, hu r o ‘lkam iz to ‘g‘risida yaratilgan asarlar diqqatga 
sazovordir („Y ashna, V atan“ (I. M uslim ), „O bod o ‘lkam “ ,
76

---

„Y urtim izning yuragi“ (P. M o ‘m in), „M en in g V atan im “ , 
„Baxtli bolalar“ (Q. H ikm at), , ,0 ‘lkam izning tongi otm o q d a“ 
(A. R ahm at), „ D ehqon bobo va o ‘n ikki bolakay qissasi“ 
(A. O ripov) va boshqalar).
Bu mavzuda yaratilgan asarlar ichida Abdulla Oripovning 
„ D ehqon bobo va o ‘n ikki bolakay qissasi“ she’ri ajralib turadi. 
0 ‘zbekiston haqida k o ‘plab asarlar bor. A. O ripov ularni 
ta k ro rla m a s d a n o ‘ziga xos y o rq in a s a r y o zg an . S h e ’r 
qahram onlari o ‘n ikki viloyatdan chiqqan a ’lochi, jam oatchi 
o ‘quvchilar. U lar o ‘z joylarining tarixini yaxshi bilishadi. 
Poyezdda o ‘zlariga ham roh b o lg a n boboning savollariga lo‘nda- 
lo‘nda javob berishadi. 0 ‘zbekistondagi h ar bir viloyatning 
o ‘ziga xos boyligi, shaharlari, bagkrikeng odam lari kitobxon 
ko‘z o'ngida bir-bir gavdalanadi.
O 'z aro suhbat asosiga qurilgan bu sh e’rdagi boboning 
yakuniy so ‘zi ham salm oqli. U nda tobora gullab-yashnab 
borayotgan, mustaqil, o ‘z taqdirini yaratayotgan diyorimizning 
husn-jam oli, qudrati yaxlit ifoda etilgan:
S iz ata g a n h a r b ir jo y
B itta b o 's to n b o ‘ladi 
H a m m a sin i q o ‘shsangiz,
0 ‘zb ek isto n b o 'la d i.
0 ‘zbek xalqi azaldan mehnatkash xalq. Ishchanlik bizga ota- 
bobolarim izdan m eros b o ‘lib qolgan. Q. M uham m adiyning 
„E tik“ ,