«kimyo texnologiya» fakulteti oziq-ovqat texnologiyasi kafedrasi oziq-ovqat texnologiya asoslari fanidan

Vodorod ishlab chiqarish. Vodorod ishlab chiqarishni bir qancha usullari ma’lum. SHulardan gidrolizlarda quyidagilar ishlatiladi.
1.temir-bug’ usuli (kontaktli)
2.tabiiy gaz konversiyalash usuli
3.elektrolitik usul.
Keng qo’llanayotgan bu elektroliz usulida vodorod ishlab chiqarish : suv eritmani elektrolitga tushirilgan 2 ta elektrod (katod, anod) elektrolitik yacheykani vujudga keltiradi.
Bunda elektrodlarda elektroqimyoviy reaksiya yuz beradi. Elektroliz vaqtida quyidagi reaksiya yuz beradi:
2N₂O = 2N₂ + O₂
Natijada vodorodning bir xajmiga ko’shimcha mahsulot sifatida ½ xajmda O₂ hosil bo’ladi. Suv elektrolizi elektrolizerlarda olib boriladi.
U elektrolit uchun vanna va unga tushirilgan elektrodlardan iborat.
Gidrozavodlarda FV-250 va FV–500 tipdagi elektrolizerlar ishlatiladi. Ularning N₂ ishlab chiqarish quvvati soatiga 250-500 m³.
Usul yutug’i: elektrolizerlarning yuqori ishga mustahkamligi, N₂ning yuqori tozaligi (99.8%), xomashyo (suv)ning qiymati pastligi, suv va yordamchi materiallarning minimal sarfi, jarayonining yuqori avtomatlashishi.
Kamchiligi: elektrenergiyaning ko’p miqdordagi sarfi.
Vodorod 2,7-3,6 KPa bosim ostida xajmi 3000m³ bo’lgan xo’l gazgolderlarda saqlanadi.
Gidrogenlash usullari. YOg’larni gidrogenlash – suyuq fazali geterogen katalitik jarayondir. N₂ va qattiq – suspenziyali yoki turg’un katalizatorlar ishlatiladi. Gidrogenlash davriy va uzluksiz usullar bilan olib boriladi.
Uzluksiz usul bilan gidrogenlash batareyalarda amalga oshiriladi. U 3ta avtoklavdan iborat bo’lib, ular gazlift yoki quyuvchi truba orqali birlashtirilgan. Bu usul bayoni quyidagicha:
Rafinasiyalangan va oqlangan yog’ yig’uvchi bakdan nasos dozator bilan uzluksiz ravishda issiqlik almashgich orqali u erda tayyor salomaCHing issiqligi hisobiga isitiladi) avtoklavga keladi. Bu avtoklavda yog’ yuqori bosmili bug’ bilan 190-200⁰S gacha isitiladi. Avtoklavga yig’uvchi baklardan nasos dozator yordamida uzluksiz ravishda katalizator suspenziyasi berib turiladi. Katalizator, aralashtirgichdagi yangi katalizator va ishlangan katalizatorni aralashtirib 1:4 yoki 1:5 nisbatlar tayyorlanadi. Katalizator avtoklavga konsentrasiyasi 5% bo’lgan yog’li suspenziya shaklida yuboriladi. YOg’ 2–avtoklavga 200-210⁰S temperatura, 3-avtoklavga 210-220⁰S temperatura bilan o’tib boradi.
Tayyor salomas ishlangan katalizator bilan birga gaz ajratgich, issiqlik almashinish apparatlari orqali salomas yig’uvchi – tindirish apparatiga keladi. U erda salomas qisman katalizatordan ajratiladi, keyin sovitgich orqali filtrpressga keladi va katalizatordan ajratiladi. Filtrlangan salomas bakda yig’iladi. Ajralgan vodorod gaz ajratgichdan gaz tozalash sistemasiga yuboriladi. Tozalash sistemasida tozalangan vodorod aralashtirgichda yangi vodorod bilan aralashtiriladi. Bu aralashma kompressor bilan yuqori bosmili ressiverga yuboriladi. U erda sovitgich rassol bilan sovitiladi va suv ajratgich orqali avtoklavlarga keladi. Avtoklavdan avtoklavga yog’ gazlift yordamida o’tadi. Gazliftda ishchi gaz vodorod hisoblanadi. Gazlift 2ta bir-biriga kiydirilgan truba bo’lib, u avtoklav tagigacha tushgan bo’ladi. Ichki truba orqali vodorod yuboriladi, bu trubaning pastki qismida mayda teshikchalar bor. Vodorod yog’ bilan aralashib, kichiq solishtirma og’irlikdagi aralashmani hosil qiladi. SHuning hisobiga trubadagi yog’ ko’tariladi va biriktiruvchi truba orqali keyingi avtoklavga o’tadi.
Gidrogenlangan yog’larni ko’rsatkichlari.
Oziq-ovqat uchun ishlatiladigan salomas (TU Uz 86-1-97)
jadval 2

Ko’rsatkichlar	Salomas markasi
	1	2	3	4
Ter, ^0S	31-34	32-36	35-37	42-45
Qattiqligi 15^0S da, g/sm	160-320	160-320	500-700	Aniqlanmaydi
Yod soni, %J	70-85	70-85	60-70	aniqlanmaydi
Kislota soni, mg KON	1.0	1.0	2.0	3.0

1 – margarin mahsulotini ishlab chiqarish uchun salomas, o’simlik yog’laridan olinadi.

2 – margarin mahsulotini ishlab chiqarish uchun salomas, o’simlik va mol yog’i aralashmasidan olinadi.
3 – konditer yog’i uchun salomas, paxta yog’idan olinadi.
4 – konditer yog’i uchun salomas, palmoyader yog’idan pereeterifikasiya yo’li bilan olinadi.
Texnik salomas (TU Uz 86-2-98)
jadval 3

Ko’rsatkichlar	Salomas markasi
	1	2	3	4	5-3	6
Yod soni,% J2	65	65	65	55	17	1
Titr, ^0S	39-43	39-43	46-50	46-50	58	54
K.s. mg KON	3.5	aniqlanmaydi	5	Aniqlanmaydi	6	3

1 – o’simlik va mol yog’laridan olingan salomas (atir sovun uchun)

2 – soapstokning distillangan yog’ kislotalaridan olingan salomas (atir sovun uchun)
3 – o’simlik va mol yog’laridan olingan salomas (xo’jalik sovuni uchun)
4 - soapstokning distillangan yog’ kislotalaridan olingan salomas (xo’jalik sovuni uchun)
5,6 – o’simlik va mol yog’laridan stearin uchun salomas.