152
bo'lmagan holat)
yoki (fikran
yig’indi)
va (fikran hosila)
Ftish
ekvivalent holat
+
*
→
←→
A+B= max(A,B)
A* B=min(A,B)
_
A→B=A+B
A↔B=(A→B)
(B→A)=A*B
+A
*B
Bu operatsiyalar asosida haqiqiy funksiyalar tuziladi va bularni
tahlil qilish xavfli holat haqida deyarli aniq axborot olish imkoniyatini
yaratadi. Ba'zi hoilarda bu o'zgartirishlarni Karno kartasidan foydala-nib
ham, amalga oshiriladi.
Karno kartasi kvadrat kataklardan tashkil topgan bo'lib, uning har
bittasi 2
n
n ta o'zgaruvchining bittasidan tashkil bo'lgan holatni ifodalaydi.
O'zgaruvchilar ikki tizimli sonlar bilan belgilangan holda kartaning tashqi
tomoniga yozib qo'yiladi: masalan, 1 o'zgaruvchining to'g'ridan-to'g'ri
qiymatini belgilasa, 0 qarama-qarshi tomonini belgilaydi. Misol uchun
XY=01 va Z=l qiymatlar kesishgan joy fikran yig'indining X*Y*Z ga
monand bo'ladi.
Karno kartalari odatda quyidagi tartibda to'lg'iziladi.
Fikran hosila sifatidagi funksiyani fikran yig'indining tarkibiy
qismlarga ajratiladi va ularni odatda alfavit tartibda joylashtiriladi va
nomerlanadi.
Birinchi fikran yig'indi tashkil etuvchisini belgilovchi kataklarga 1
qo'yiladi va fikran yig'indi ikkinchi tashkil etuvchi kataklar topiladi va ular
ichida 1 qo'yilmagan kataklar uchrasa, ular to'ldiriladi. Shundan keyin
keyingi fikran yig'indi tarkibiy qismlarini tashkil qiluvchi kataklar
topiladi. Shunday qilib, Karno kartasiga hamma fikran yig'indilar tarkibiy
qismlari qo'yib chiqilgan bo'ladi.
Favqulodda holat va baxtsizlik hollarini quyidagi 15-jadvalda
berilgan tartibda ifodalanadi.
15-jadval
Belgilan
ishi
N — baxtsiz
hodisa
N
-baxtsiz hodisa
bo'lmagan
153
A
—
avariya
A —
avariya
bo'lmag
an
N*A
Baxtsiz
hodisa
va
avariya
N*
A
Baxtsiz
hodisa bo'lgan
va avariya
bo'lmagan
A*N
Avariya
bo'lgan,
baxtsiz
hodisa
bo'lmagan
N
A
*
Baxtsiz
hodisa
ham
avariya
ham
bo'lmagan
Keyin umumiy hodisalarning faqatgina tasodifiy hisoblangan
holatlarinigina ko'rib chiqamiz. Katastrofalar, avariyalar, baxtsiz hodisalar
favqulodda hodisalar turkumini tashkil qiladi, bularni biz favqulodda
katastrofalar, avariyalar, baxtsiz hodisalar, holat— baxtsizliklar deb
ataymiz.
To'xtab qolishiar va har xil ko'zda tutilmagan holatlar odatda
favqulodda hoiat—baxtsizliklar oldidan keladigan holatlar bo'lishi yoki
o'zicha mustaqil holatlar bo'lishi ham mumkin.
Qabul qilingan terminologiyaga asosan avariyalar favqulodda
holatning moddiy va tashqi muhitni buzib yuboruvchi sifatida belgilanib,
uning hosilasi N*A=K ni tashkil qiladi va bu yerda K katastrofani
anglatadi.
Favqulodda hodisalarning hammasi buzib yuboruvchi sifatida
aniqlanadi. Bunda nima buziladi degan masalani hal qilish kerak bo'ladi.
Masalan, inson organizmining zararlanishi o'lim bilan tugashi mumkin.
Ammo shunday zararlanishlar ham bo'ladiki, ularning keltirgan zararini
baholash imkoniyati deyarli yo'q (masalan, portlash natijasida ishchiga
yumshoq rezina zichlagich kelib tegdi). Hozirgi vaqtda buzilish va
zararlanishlarni baholashning zarari va xavflilik darajasini belgilashning
imkoniyati yo'q va uning o'lchov biriiklari ham yo'q. Ammo tahlil qilish
nuqtayi nazaridan har qanday, hattoki zarari yo'q bo'lgan zararlanish ham
tekshirib chiqilishi kerakligi ta'kidlanadi.
Bu terminologiyani tushuntirish uchun yayov ketayotgan odamni
misol sifatida ko'rib o'tamiz.
1. Yayov ketayotgan odam o'z yo'lida tarvuz po'chog'ini ko'rib, uni
chetlab o'tib boshqa kelayotgan odamlar bilan turtilib ketmaslik chora-
tadbirlarini ko'rgan holda, awalgi tezligida yo'lida davom etdi.
2. Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib oldi va sirg'anib
ketdi hamda o'z muvozanatini saqlab yiqilmasdan, boshqalarga urilib
154
ketmasdan hech qanday zararsiz yo'lida davom etdi.
Yayov ketayotgan odam qo'lida kefir butilkasini olitr ketayotgan
vaqtida tarvuz po'chog'ini bosib toyib ketdi va kefir butilkasini tushirib
yubordi va u sinib ketdi, o'zi esa muvozanatini saqlab, o'ziga hech qanday
zarar yetmagan holda yo'lida davom etdi.
Yayov ketayotgan odam tarvuz po'chog'ini bosib toyib yiqildi va
shisha uning qo'lini kesib ketdi.
Yayov ketayotgan o.dam tarvuz po'chog'ini bosib toyib yiqildi
va qo'li sindi hamda butilkani ham sindirdi.
Bizning aniqlashimiz bo'yicha 1—favqulodda hodisa bo'lmagan;
2—favqulodda hodisa yuz berdi; 3—avariya; 4—baxtsiz hodisa; 5—
katastrofa; 3,4,5—favqulodda hodisa—baxtsizlik.
Favqulodda hodisalarning boshqacha sinflanishlari ham, mavjud.
Masalan, baxtsiz hodisalar turlariga qarab, me'yoriy hujjatlarda
favqulodda hodisalarni quyidagicha talqin qilinadi. Odam terisi
jarohatlansa buni shikastlanish, kuyish yoki sovuq olish sifatida sinflanadi;
organizmning o'tkir kasallikilari bilan zararlanshi — zaharlanish, issiq
urish yoki o'tkir kasb kasalligi sifatida baholanadi. Organizm zararlanishi
olim bilan tugashi ham mumkin. U sinflanish 16-jadvalda keltirilgan.
Uning fikran formulasini N=T+Z+D sifatida ifodalash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
