Jahon siyosiy mafkuralari tarixi tayanch iboralar avangardizm

GUMANIZM  (lot.  humanus  —  insoniylik)  —  1)  Yevropa  madaniyati 

taraqqiyotidagi  muayyan  tari-xiy  bosqich  (Uyg’onish  davri)ga  xos  falsafiy-ama-liy 

tafakkur tarzi; 2) borliqqa munosabat va uni idrok etish tizimi. 14-16-a.lardagi Yevropa 

Renes-sansi  cherkov  aqidalarining  inson  ruxi  ustidan  mutlaq  hukmronligiga  qarshi 

vujudga kelgan hara-kat bo’lib, tafakkurda G. shaklida namoyon bo’dtsi. G. Avgustin rad 

etgan  «insoniy  o’lchamlarga  binoan  yashash»ni  himoya  qildi,  uni  Tangri  irodasiga  zid 

emas, 

balki 

muvofiq 

deb 

baholadi. 

Aksariyat 

Yevro-pa 

olimlari 

G.ning 

«antropotsentrizm»  (borliq  mo-xiyatining  asosiga  inson  irodasini  qo’yish)  g’oyasiga 

tayanishini e’tirof etadilar. G. rivojini tadqi-qotchilar turli bosqichlarga ajratadilar: 1) ilk 

G.  --  14-a.ning  30-90  ylari;  2)  G.ning  yuk-salishi  --  14  a.ning  1  yarmi;  3)  bevosita 

gumanis-tik  talqindagi  neoplatonizmning  tarkib  togshshi  —  15-a.ning  II  yarmvdan  16-a. 

boshlarigacha; 4)  G.  goyalari  mazmunidan  chekinishlar  va  G.  harakatining  so’ni-shi  -  - 

16-a.ning 2-yarmi. Ilk gumanistlar inson-ning hayotiy ehtiyojlariga e’tiborni qaratib, in-

sonni borliq markaziga qo’ydilar. Bu davrda inson haqidagi ilmlarga, ayniqsa, she’riyat 

va axloq il-miga qiziqish kuchaydi. Qad. yun. va Rim allomalari yaratgan merosni jiddiy 

o’rganish keng tus oldi. 

DAOTSIZM — qadimgi Xitoyda vujudga kelgan di-niy — falsafiy ta’limot. Unga Lao 

TSzi  asos  sol-gan.  Lao  TSzi  «Dao»,  «TSi»  ta’limotini  ishlab  chiq-qan.  Keyinchalik  bu 

ta’limotni D. deb atashgan. «Dao» — bu tabiiy qonun. Jamiyatning barcha a’zo-lari tabiiy 

qonun («dao»)ga qatьiy bo’ysunishlari kerak. Kimki «dao» qonunini buzsa, tabiat undan 

albatta o’ch oladi. «TSi» bu — jismlarning ildizi, ya’ni, borliq. U beshta unsur: yer, suv, 

olov,  yog’och  vametalldan tashkil topgan. Dunyodagi barcha jismlar beshta unsurning 

turlicha birikishidan yuzaga kel-gan. Lao TSzi ta’limoti keyinchalik qad. Xitoydagi Mao 

TSzi va Van CHunlar ijodiga ta’sir ko’rsatgan. 

DEIZM (lopg. deus — xudo) — ma’rifatchilik dav-rida yoyilgan diniy-falsafiy qarash. 

Asoschisi  -Lord  CHerber.  Unga  ko’ra,  Xudo  olamni  yaratib,  unda  ishtirok  etmaydi  va 

voqea-hodisalarning  qonuniy  kechishiga  aralashmaydi.  D.  asosida  inson  va  Xudo 

orasidagi doimiy aloqa mavjudligi haqidagi ilo-hiy tasavvur yotuvchi teizm, Xudoni tabiat 

b-n  ay-nanlashtiruvchi  panteizm  va  Xudoning  mavjudligi-ni  inkor  qiluvchi  ateizm 

(dahriylik)ga qarama-qarshi turadi. D. tabiatni yoki aklni cheklash 

ROYASI

-ni ilgari suradi. 

Din,  deistlar  ta’limotiga  ko’ra,  hamma  odamlar  uchun  umumiydir.  Lord  CHerberi 

---

«Haqiqat  haqida  traktat»  asarida  bu  g’oyani  rivoj-lantirdi.  D.ga  turli  yo’nalishlar  — 

materializm  va  idealizmning  vakillari  qo’shilganlar.  D.  17-a.ning  1  yarmida  yuqori 

darajada rivojlandi.