Islom tarixi va falsafasi

turardik. O 'shanda oyog 'im shunchalik lat yegan ediki, yiirolmasdan qolgandim. 

U  hech  o'ylab  o'tirmasdan,  meni  yelkasiga  ko'tarib,  o'rmondan  olib  chiqqan  edi. 

Holdan  toyib  qolsa  ham,  ba-ribir  meni  eltib  qo'ygandi...  Sinfimizda  kecha 

o'tkazgan  edik.  Ilammasi  juda  yaxshi  o'tayotgandi.  Lekin  bolalar  tarqala 

boshlagan  vdiki,  mast-alast  kishilar  bir  qizga  tegajoqlik  qila  boshladi.  Kim 

hirinchi bo 'lib qizni himoya qilishga o 'tdi, deng? Solovyov». 

«...Men  Valyaga  o'xshagan  bo'lishni  xohlayman.  Menga  uning  ochiqligi, 

hayotdagi  sobitqadamligi  yetishmaydi.  Lekin  u  yonimda  ho'lsa,  yuz  berayotgan 

voqea-hodisalarni  hamisha  oqilona  bahola-shimgayordam  beradi'»  (o'quvchilar 

yozgan insholardan). 

Jamoani  aynan  bir  xil  qilish  xatti-harakatlarga  undovchi  mayllar-ning  alohida 

bir  xususiyatiki,  bunda  subyekt  ma'naviy  prinsiplarga  i.iyangan  holda  jamoaning 

boshqa  barcha  a'zolariga,  o'ziga  qanday  bo'lsa,  shunday  tarzda,  o'ziga  ham  o'z 

jamoasidagi boshqa barcha kishilarga bo'lganidek munosabatda bo'Iadi. Jamoadagi 

bir xillilik lharoitida «men» va «ular» degan ziddiyat «biz» degan tushuncha orqali 

barham topadi. 

Jamoani  aynan  bir  xil  qilish  altrustik  tarzdagi  yoppasiga  yaxshilik  qilishdan 

ham va tevarak atrofdagilarga nisbatan xudbinlarcha istc'molchilik munosabatidan 

ham  bab-baravar  voz  kechishni  taqozo  etadi.  Insonparvarlik,  o'rtog'iga  nisbatan 

talabchanlik  ko'rsatish  bilan  birga,  uning  to'g'risida  g'amxo'rlik  qilish 

jamoatchilikka  asoslangan  0'zaro  munosabatlar  mezonidir.  Shaxsning  har 

---

 

 

24 

tomonlama  va  uyg'un  tarzda  voyaga  yetishi  uchun  qulaylik  tug'diradigan 

psixologik muhit ma shunday paydo bo'Iadi. 

                       3. Ijtimoiy-psixologik ko'riaishlar dinamikasi va statistikasi 

Jamoaning  bir  xil  boiib  qolishi  va  qadriyatlarga  moijallangan  birlikni 

aniqlashdan 

tashqari, 

birgalikdagi 

faoliyat 

natijaiari 

uchun 

mas'uliyat 

yuklanishining aynan bir xilJigi hodisasi mavjudligi yoki mavjud emasligiga qarab 

ham  jamoadagi  alohida  guruhlarning  birla-shuvi  haqida  fikr  yuritish  mumkin. 

Mas'uliyatni  yuklash  xususiyatlari  birgalikdagi  faoliyat  jarayonida  yutuq  yoki 

muvaffaqiyatsizlik  uchun  ma'qullash  yoki  jazolash  shaklidagi  har  xil  ijtimoiy 

sanksiyalar  shaxs-ning  o'ziga  yoki  guruhdagi  boshqa  shaxslarga  nisbatan 

qo'llashning to'g'riligmi tan olishda namoyon bo'ladi. 

Mas'uliyat  yuklash  hodisasi  G'arb  ijtimoiy  psixologiyasida  kishi-ga 

muvaffaqiyatsizlik  uchun  mas'uliyat  yuklanishi  va  yutuqqa  erish-gani  uchun 

hurmat-ehtiromga  sazovor  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  boshqa  bir  individning 

kimligiga va faoliyatning qanday vaziyatda sodir boiishiga - uning kooperativ yoki 

raqobat  asosidami  ekanligiga  bog'Siq  tarzda  namoyon  bo'ladigan  yoki  namoyon 

bo'lmaydigan indi-vidual-psixologik xususiyati sifatida o'rganiladi. 

Jamoada  mas'uliyatning  yuklanishi,  asosan,  obyektiv  xususiyatga  ega  bo'ladi, 

har  bir  kishining  shaxsiy  xususiyati  esa  birgalikdagi  faoliyatning  pirovard 

muvaffaqiyati  yoki  muvaffaqiyatsizligiga  bog'-liq  bo'lmagan  holda,  amalda  to'g'ri 

bahoianadi.  Yaxshi  rivojlanmagan  guruhda  aksincha  manzara  kuzatiladi.  Unda 

sinovchi  birgalikdagi  fao-liyatda  muvaffaqiyatga  erishilgan  hoida,  ko'pincha, 

o'zinirsg  xizmat-larini  ta'kidlaydilar,  muvaffaqiyatsizlik  yuz  bergan  holda  esa, 

aksincha,  aybni  boshqa  barcha  kishilarga  yoki  hech  bo'lmasa  «obyektiv 

sharoitlarga» yuklashga urinadilar. 

Sunday  guruhda  mas'uliyatni  yuklash  hodisalari,  asosan,  bahola-nish 

subyektining individual-psixologik xususiyatlari bilan belgilana-di, deb faraz qilish 

mumkin,  bu  esa  aynan  G'arbdagi  ijtimoiy  psixo-iogiar  tajriba  bilan  aniqlagan  va 

umuman  kichik  guruhlar  ta'rifiga  taalluqli  deb  noto'g'ri  xulosa  qilingan  o'sha 

qonuniyatlar va bog'la-nishlar namoyon bo'ladigan sohadir. 

Real  tarzda  bajarilgan  va  ijtimoiy  jihatdan  baholanadigan  faoliyat  jarayonida 

erishiladigan  yutuqlar  va  muvaffaqiyatsiziiklar  uchun  mas'uliyatning  qayd 

etilishidagi  har  xillik  guruhda  mojarolar  kelib  Dhiqishiga  sabab  bo'ladi.  Hamma 

joyda ham birgalikdagi faoliyat ish-lirokchilari o'zlarining umumiy ishga qo'shgan 

hissalarini  obyektiv  lavishda  baholashga  qodir  boimaganliklari  sababli,  ulaming 

baholari hech shubhasiz subyektiv ruhda bo'ladi. 

Jamoaning  subyektivizm  hollariga  to'sqinlik  qiluvchi  ma'naviy  kuchlari  jamoa 

a'zolarining  uning  barcha  a'zolari  qabul  qilgan  axloqiy  tpidalar  asosida  bir-biri 

bilan  sig'ishuvi  uchun  soqit  qilmaslik,  «o'z  iiybingni  birovga  to'nkamaslik», 

erishilgan  yutuqni  o'zingniki  qilib  olmaslik,  umumiy  muvaffaqiyatlarga 

erishilganda,  boshqalarning  b'rni  va  ahamiyatini  kamsitmaslik,  «obyektiv 

holatlarga» ishora qilmaslik va boshqalar ana shunday qoidalar jumlasiga kiradi. 

Oila  ham  bir  jamoa  bo'lib,  qadriyatlarga  mo'ljallangan  birlikning  mavjudligi 

oila  tarbiyasining  eng  muhim  prinsipi,  oilaning  jamoa  tari-qasidagi  jiddiy 

xususiyati 

hisoblanadi. 

Birgalikdagi 

faoliyatda 

erishilgan 

yutuq 

va 

---

 

 

25 

muvaffaqiyatsizlik  munosabatlar  va  shu  jumladan,  oila-dagi  munosabatlarning 

alohida  ajralib  turadigan  xususiyatlaridan  biri-dir.  Mas'uliyatning  aynan  o'ziga 

o'xshash  belgilari  faqat  oiladagi  qu-l.iy  psixologik  muhitning  belgisi  bo'lib 

qolmasdan, balki  oilaviy  (amoa  a'zolari  sig'ishuvchanligining  sharti  hamdir.  Agar 

odamlar  bir-r.ilikdagi  faoliyatga  har  bir  kishining  qo'shgan  hissasini  haqqoniy 

baholashga  layoqatli  bo'lmasa,  bu  albatta  mojaro  chiqishiga  olib  kela-di,  oila 

jipsligining negizlarini bo'shashtirib yuboradi. Aytilgan gaplar Oilaning har qanday 

a'zosiga bab-baravar taalluqlidir. 

Oilada  jamoaning  aynan  bir  xil  boiib  qolishi  bolaga  hadeb  rahm-ilillik 

qilaverishdan  va  unga  hamma  narsani  ravo  ko'raverishdan  ham,  bolaga  nisbatan 

xudbinlarcha, g'arazgo'ylik bilan munosabatda bo'-lishdan ham bab-baravariga voz 

kechishni taqozo etadi. Bunda bolalar lo'g'risida va ularning rohat-farog'ati haqida 

amaliy  g'amxo'rlik  ham-da  shu  bilan  birga,  ota-onalar  mabodo  ularning  o'rnida 

boiganlarida  n'/lariga  nisbatan qanday  talab  qo'yishsa, xuddi  ana  shunday  talablar 

i|o'yilishi ko'zdatutiladi. 

Psixologiya  fanida  «guruh»,  «jamoa»  tushunchalari  dolzarb  iimammo  sifatida 

qaraladi.  Guruhning  tuzilishi,  shakllanishi,  uning  maqsad  va  vazifalari  bevosita 

milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an'analar itsosida shakllanadi. Har bir guruh, u xoh 

katta  yoki  kichik  guruh  bo'lsin,  o'z  mavqeiga,  an'anasiga,  ichki  va  tashqi  tartib-

qoidalariga f^ndir. 

Norasmiy guruhlarning maqsad va  vazifalari, tuzilishi, liderning guruh a'zolari 

bilan bo'lgan shaxslararo munosabatini psixologik iihatdan o'rganish va tahlil qilish 

muhim vazifa hisoblanadi.