|
Yalpi milliy daromad ko‘rsatkichi makroiqtisodiy statisti- kaning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning hajmini ikki xil usulda hisoblash mumkin: yalpi va sof usullarda yoki asosiy kapital iste’moli bilan qo‘shib yoki uni ayirib tashlagan holda. Milliy daromad shu mamlakat rezidentlari tomonidan u yoki bu davrda olingan bozor baho sida hisoblangan birlamchi daromadlar yig‘indisi sifatida yuzaga keladi.
Yalpi milliy daromad (YaMD) bu barcha rezidentlaming birlamchi daromadlari va jam g'arm aning yig'indisidir. U ish lab chiqamvchi va xizmat ko‘rsatuvchilarning barcha daro madlari ko'rinishida bo‘ladi. YaMD miqdoran YalM ga yaqin turadi. Ammo «daromad» so‘zi bu ko‘rsatkichning ishlab chiqarish bosqichida qo‘shilgan qiymat ko‘rinishida emas, balki aynan taqsimot bosqichida shakllanishini ifodalaydi.
Masalan, mamlakat bo‘yicha berilgan ma’lumotlar asosida yalpi milliy daromad va yalpi milliy mavjud daro- madni hisoblaymiz (mln. AQSH dollari):
1. Yalpi ichki mahsulot — 320
2. Rezidentlaming xorijdan olgan daromadlari:
a) mulkdan olingan daromad — 16;
b) m ehnat haqqi — 6 ;
d) ishlab chiqarishga soliqlar — 2 .
3. Ushbu mamlakat yalpi ichki mahsulotidan olinadigan norezidentlaming daromadlari:
a) mulkdan olingan daromadlar — 10;
b) m ehnat haqqi — 8;
d) ishlab chiqarishga soliqlar — 4.
4. Xorijiy mamlakatlar bilan bog‘liq bo‘gan joriy trans- fertlar qoldig‘i:
a) ijtimoiy yordam — 4;
b) sovg‘a-salomlar — 2 .
www.ziyouz.com kutubxonasi
U holda,
1) Yalpi milliy daromad:
Y a M D =Y a IM +В D o |jngan- B D beriigan= 3 2 0 + ( 1 6 + 6 + 2 ) -
(10+ 8+ 4)= 322 mln.AQSHdoll.
2) Yalpi milliy mavjud daromad:
YaM M D =Y aM D +JTQ = 322 + 4 + 2 = 328 mln. AQSH dol-
lari.
Aytish lozimki, ba’zi hollarda ayrim adabiyotlarda YalM va YaMD ko'rsatkichlari aralashtirib yuboriladi. Ammo M HTning bu ikki markaziy ko'rsatkichlari bir-biridan ham sifat, ham miqdor tom onidan farq qiladi. Sifat jihatidan prin- sipial farq shundan iboratki, YalM shu mamlakat rezident- larining ma’lum davrda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimini hisoblaydi, milliy daromad esa shu mamlakat rezidentlari olgan birlamchi daromadlar oqimini ifodalaydi. M iqdor tom onidan milliy daromad YalM dan xorijdan olin gan birlamchi darom adlar qoldig'iga farq qiladi. Birlamchi daromadlarga m ehnat haqqi, mulkdan olingan daromad, fo- izlar, dividendlar, bevosita xorij investitsiyalaridan olingan daromadlarni reinvestitsiya qilishlar kiradi. Qoida bo'yicha, rivojlangan m am lakatlarda yalpi milliy daromad hajmi, yalpi ichki mahsulot hajm idan katta bo'ladi, bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan m am lakatlarda esa, aksincha, YalM milliy daro- m addan katta bo'ladi. Aytish mumkinki, hozirgi vaqtda O'zbekiston milliy darom adi hajmi M DH mamlakatlaridagi kabi YalM hajmidan kichik bo'ladi.
Agar milliy darom adga xorijdan olingan joriy transfertlar qoldig'i qo'shilsa, M HTning yana bir m uhim ko'rsatkichi — ixtiyordagi milliy daromad ko'rsatkichini olish mumkin. U ham yalpi va sof asoslarda hisoblanishi mumkin. Ixtiyordagi milliy daromad ikki qismga: milliy oxirgi iste’mol va milliy
jamlashga bo'linadi.
Dj.Xiks ta ’limotiga asosan yangi MHTda daromad ko‘rsatkichlari tizimi yuqorida qayd etilgan holda keltiriladi va ular ham faqat bozor bahosida baholanadi.
Daromadlar haqida ma’Iumotlami tahlil qilishning yana bir muhim yo‘nalishi, daromadlar tarkibini turlari bo'yicha o‘rganish hisoblanadi: bandlilikdan olingan darom ad, tad- birkorlikdan olingan daromad, mulkdan olingan daromad (renta, foizlar, dividendlar va boshqalar). Ma’lum davr ora- sida daromadlar tarkibida yuz bergan o‘zgarishlar, yuz beray- otgan jarayonlarni iqtisodiyotni tashkil etishdagi o‘zgarishlarni ifodalaydi. Masalan, 0 ‘zbekiston daromadlari tarkibida keyingi bir necha yillar davomida yuz bergan o ‘zgarishlar, yonlanma mehnatdan olingan darom ad ka- mayib, tadbirkorlikdan va mulkdan olingan daromad ortga- nini ko'rsatmoqda. Bu ma’lumotlar rejali iqtisodiyotdan bo zor iqtisodiyotiga o‘tilayotganini ko‘rsatadi. Ikkinchi tom on- dan, ular shuni ko‘rsatadiki, tadbirkorlik daromadining bir- dan ortib ketish, ma’lum sharoitlarda iste’molchi talabini pasayishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida iqtisodiyotni jonlanishiga to‘sqinlik qiladi. Masalan, mamlakat ishlab chiqarish quwatlarini mamlakat iqtisodiyotini investitsiya- lashtirishdan boshqa mamlakatlar moliyaviy aktivlarini sotib olishga yoki boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti kreditlashti- rishga sarflaydilar.
Shuning bilan birga M HTda qayd etiladigan darom adlar aholi ayrim guruhlari orasida notekis taqisimlanish jarayonini tahlil qilish uchun yetarli emas. Aholi daromadlarini chuqur o'rganish uchun, o'tkazilgan tanlama kuzatish materiallari va uy xo‘jaligi budjetlari ma’lumotlari to'g'ri keladi. Shunday kuzatishlar natijasida olingan materiallarni qayta ishlash, daromadlarni notekis taqsimlanishini o‘rganish uchun a so «
bo‘lib xizmat qiladi.
Yangi MHTda qayd etilgan daromadlar hajmini aniqlash quyidagi shartli misolda o ‘rganamiz.
«А» mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan, mln. AQSH dollari
1. Yalpi ichki mahsulot — 440
2. Asosiy kapital iste’moli — 24
3. Xorijiy mamlakatlarda bandlik va mulkdan olinadiigan rezidentlik daromadlari — 16
4. Mamlakatning YalM dan bandlik va mulkdan norezidentlarning oladigan daromadlari — 14
5. Joriy transfertlar qoldig'i — 10
6 . Yakuniy iste’mol:
a) uy xo‘jaligi — 100
b) davlat muassasalari — 60
d) uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar
- 40
7. Kapital transfertlar qoldig'i — 30
8 . Asosiy kapital yalpi jamlanishi moddiy aylanma vosita- larning o'sishi — 50
9. Nomoddiy aktivlarga egalik qilish — 8
Berilgan ma’lum otlar asosida sof ichki mahsulot, daro m adlar va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini aniqlaymiz.
1. Sof ichki mahsulot:
SIM =Y aIM -A K I= 440 -24 = 416 mln. AQSH doll.
2. Yalpi milliy daromad:
Y a M D = Y a I M + B D o iingan - BD beriigan= 4 4 0 + 1 6 - 1 4 = 4 4 2
mln.doll.
3. Sof milliy daromad:
SM D =Y aM D -A K I= 442 -24 = 418 mln. AQSH doll.
4. Yalpi milliy mavjud daromad:
Y a M M D =Y a M D +JT Q = 442 + 10=452 mln. AQSH doll.
5. Sof milliy mavjud daromad:
SM M D=YaM M D-AKI= 452-24=428 mln. AQSH doll.
6 . Yalpi milliy jamg'arish:
YaM J=YaM M D-YaI=452-(100+60+40)=228 mln.
AQSH doll.
7. Sof milliy jamg‘arish:
-SMJ=YaMJ-AKI=228-24=204 mln. AQSH doll.
8 . Sof kreditlar (+) yoki sof qarzlar (-):
SK=YaM J+KTDYaJ=252+ 30-(50+8)=224 mln. AQSH
doll.
Do'stlaringiz bilan baham: |
