Iqtisodiy statistika

1. Mehnatni ixtisoslashtirish. U yordamchi operatsiya- larda ish vaqtini yo'qotishni oldini olish imkoniyatini beradi.
2. Boshqaruvchi personalni ixtisoslashtirish. Bozorda
marketing bo'yicha malakali mutaxassis moliyachi yoki keng


m a’noli muhandisga nisbatan samaraliroq faoliyat olib bo­ radi. Binobarin, boshqaruvchi personalni m e’yorida ortishi, o 'rtacha ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi bilan birga kechadi. Informatsiyani qayta ishlash va uzatish uchun kom- pyuterlardan keng va maqsadga muvofiq foydalanishga keng yo‘l ochib beriladi.
3. Kapitaldan samarali foydalanish. Ishlab chiqarish haj­ mini yetarli darajada kengaytirish davrida yangi texnologiya- lami qo'llash natijasida qat’iy samaraga erishiladi.
4. Qo'shimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish. Yirik ish­ lab chiqarish asosiy ishlab chiqarish chiqindilaridan qo'shim cha mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega (o'g'itlar, dori-darmon buyumlari, tahlovchi materiallar va h.k.) ishlab chiqarishga jalb qilingan resurslardan qayta foy­ dalanish natijasida, resurslar miqdori yanada ortadi.
Salbiy samara — ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari hajmi ortishi bilan bog'liq. Bunga sabab asossiz ravishda m a’muriy apparat hajmining ortishi hisoblanadi. Bunda yirik firmalarning har xil bo'limlarini bir-biriga moslashtirish qiyin bo'ladi. Bunday holatda salbiy samaraning oldini olish uchun har bir bo'limga mustaqillik berilib, ular orasida raqobat amalga oshiriladi.


5 -§. Mikro va makroiqtisodiyotning iqtisodiy mexanizmi tizimida davlatning o'rni va roli


XIX asrning iqtisodiy tajribasi aniqladi, XX asr tajribasi esa aniq ko'rsatdiki, bozor iqtisodiyoti ham kamchiliklar va qarama-qarshiliklardan xoli bo'lm ay, balki har doim ham chegaralangan va kamyob resurslardan samarali foydalanish imkoniyatini beraolmaydi. Bozor tizimi insonlarni ishlab
chiqarish va shaxsiy ehtiyojlarini qondirish uchun, uch bir-


www.ziyouz.com kutubxonasi


biri bilan bog‘liq nima, qanday va kim uchun ishlab chiqa­ rish lozim degan savollarga har doim ham to ‘g‘ri va samarali javob beraolmaydi. Bozor faqat birlashtiruvchi, tashkil etuvchi va yaratuvchi omil bo‘lmasdan, balki buzuv- chi va boshqarilmaydigan kuch ham bo'lishi mumkin. U o ‘zining asosiga qo‘yilgan iqtisodiy tenglilik degan yo‘lni o'ziga moslashtirish uchun stixiyali, ba'zi buzilishlar, amalga oshira olmasliklar orqali yuzaga chiqaradi. Bunday holat ijtimoiy m ehnatni yo‘qotishga olib keladi, ba’zida ish­ lab chiqaruvchilar talab va taklifni bilmagan holda, kam o ‘rganilgan bozorga chiqaradilar. Bunday holatda talab, tak­ lif va baho, inflatsiya, takror ishlab chiqarishning siklik xarakteri, krizislarni ham o 'z ichiga olib, ko‘p ishlab chiqa- ruvchilam i vayron bo'lishiga, ishsizlar sonining ortishi va qashshoqlikka olib keladi. Maksimal foyda olishga qaratil- gan bozor iqtisodiyoti, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni (tabiatni muhofaza qilishni fundamental ilmini rivojlanti- rish, xizmat ko'rsatuvchi sohani: madaniyat va ta ’limni, sog'liqni saqlash va h.k.), shuningdek, makrodarajadagi boshqaruvni va mamlakat mudofaa masalalarini to 'liq hal qila olmaydi.
Alohida olingan bozor mexanizmini, tenglik va ijtimoiy odillik m uam m olarga befarqligi tufayli, daromadlarni odil taqsimlanm asligi, insonlarni ijtimoiy muhofaza qilinmasligi, ijtimoiy nom utanosibliklarga olib kelishi mumkin. Shuni ham qayd etish lozimki, bozor iqtisodiyoti o'ziga xos bo'lgan ozod raqobatni buzib, ishlab chiqarishni bir qo'lda yig'ilishi va monopolizmga moyil bo'ladi. Ana shu holatlar bozor iqtisodini m anfiy tom onlarini ko'rsatadi. Professor A.Ya.Lifshitsning ta ’kidlashicha «Bozor iqtisodiyoti — uning
o'zi yaratgan uch kasalikka — monopolizmga, inflatsiyaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

va ish faolligining pasayishiga qarshi tura olmaydi»1.
Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, iqtisodiyotni daivlat tom onidan tartibga solish zaruriyati paydo bo‘ladi. Bozorni faqat o'zini-o'zi boshqarishga ishonib ishlash, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojiga zarar keltiradi, ijtimoiy tizimning mavjud bo'lishiga xavf soladi. Bunday holat, ayniqsa, 1929— 1933-yillar, 1937—1938-yillar dunyoda yuz bergan iqtisodiy krizislar davrida yaqqol ko'rindi, o‘sib va rivojlanib kelayot- gan mamlakatlar iqtisodiyotini ko‘p yillarga orqaga surib yubordi. Og'ir va buzilishga olib kelgan krizislar bozor iqtiso­ diyotini ham davlat tomonidan tartibga keltirib turishi lozim- ligini ko‘rsatdi. Shu munosabat bilan davlatning bozor iqtiso- diyotiga aralashuvi shakl va usullari bo'yicha uchta chegara, variant belgilangan.