Bozor iqtisodiyotida markaziy bankning tutgan o’rni

BOZOR IQTISODIYOTIDA MARKAZIY BANKNING TUTGAN O’RNI

Mavlonov Suhrob I-51 guruh talabasi
Bank tizimi bozor iqtisodiyoti sharoitida ,iqtisodiyotni boshqarishning moliyaviy sohasida muhim rol o’ynaydi.Bozor iqtisodiyotida hukumron mavqiyga ega bo’lgan ,Tovar ,pul mupmilasini olg’a suradi.Shu sababli banklar ,moliya-kridet jarayonlarini boshqarish markazlari sifatida faqat bozor iqtisodiyoti muomilasini tashkil qilish ,uning barqarorligini taminlashning asosiy vositachisidir.

Markaziy bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalarini faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi .Birinchi navbatda ,u ko’pchilik moliya institutlari ,banklarning faoliyati moliyaviy jihatdan muamolar yuzaga kelganda ,banklar omonatchilar oldidagi o’z majburyatlarini bajarolmay qolgan holda moliyaviy sarosima bo’lishini oldini olishi kerak .Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank,avvalo,tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog’ona-tijorat banklari tizimiga nisbtan bajaradi .Markaziy bank majburyatiga tijorat bankarining har kunlik faoliyatiga aralashish kirmaydi .Markaziy bank tijorat banklarining me’yoriy boshqarilishi ,ularning to’lovga qobiliyatligi va lekvidligini taminlanishini kuzatib borish va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish kerak. Bularning barchasi nazorat meyorlari tizimi yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog’onasiga o’tkazildi.

Markaziy bank pul siysatini o’tkazish yo’li bilan muomiladagi pul massasi ustidan nazorat qiladi. Bunda makaziy bank ‘’emission,, muomiladan olish huquqiga ega bo’ladi. Markaziy bank ,ya’ni tijorat banklari o’rtasida hiob –kiyoblarni olib borishga imkonyat yaratadi.

Bank tizimining ikkinchi pog’onasi bu-xalq xo’jaligi va aholiga xizmat ko’rsatishdagi bosh bo’gin bo’lgan mustaqil tijorat banklarining tarmog’idir .Ular yuridik va jismmoniy shazslarga shartnoma asosida turli hisob kitob kredit operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko’rsatish hamda boshqa turli bank xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshiradi.

Mamlakatimiz bank tizimini isloh qilish va yanada rivojlantirish ishlari bugun dunyoda e’tirof etilgan besh tamoyilga tayangan ,,o’zbek modeli’’ sosida bosqichma bosqich amalga oshirildi,hamda qisqa mudatda O’zbekistonning o’z bank tizimi yaratildi.

Takidlash joizki , mamlakatimizda faoliyat kursatayotgan tijorat banklari ana shu yuksak mas’ulyatni his etgan holda ish olib borib ,tizimni tom ma’noda yurtimiz iqtisoiyotining yetakchi tarmog’iga aylantirishga harakat qilmoqdalar . Ushbu sa’y-harakatlaar amalytida o’z natijasini bermoqda . Jahon miqiyosida yuz bergan iqtisodiy inqiroz oqibatlari hali-hamon davom etayotgan bir paytda yurtimiz iqtisodiyoti barqaror rivojlanib borayotgani bunga yaqqol misol bo’la oladi.

Bugungi kunda banklrning kapitallashuvi jarayonining chuqurlashuvi ,ular o’rtasida sog’lom raqobat muhitining yuzaga kelayotganligi va ko’rsatilayotgan xizmatlar ko’laminig tobora kengayib borayotganligi o’z-o’zidan banklarni bir hudud doirasida cheklanib qolmasdan ,xalqaro moliya bozorlariga chiqishlarini taqazo etmoqda.

Bunday natijaga erishish uchun banklarning xalqaro reyting agentliklari kridetga layoqatlilik borasidagi reytinga ega bo’lishi juda muhimdir.

Ayni paytda ayrim davlatlarning bank tizimi reytinglari salbiy ko’rsatkichiga tushayotgan bir paytda davlatimizda bank tizimini yanada isloh etish borasida olib borilayotgan tizimli islohotlar, qabul qilingan farmon va qarorlar, ko’rsatma va tafsiyalarning o’z vaqtida ijjro etilayotgani tufayli yurtimiz bank tizimi muntazam ravishda yetaakchi xalqaro reyting konpanyalarning ijobiy baholarga sazovor bo’lib kelmoqda .

Albtta, jahon moliya bozorida hali –hamon davom etayotgan iqtisodiy inqiroz ko’plab tizimlarining katta miqdorlarda zarar ko’rishiga yoki olayotgan foydasining bir necha barobarga kamayib ketishiga va oqibatida ularning kapitallashuvi darajasining keskin pasayishiga sabab bo’lgan.

Jahon moliya bozoridagi inqiroz tashqi qarilarga tayanib qolgan davlatlar bank tizimlarida muomalarni yaqqol namoyon etadi. Ushbu inqirozlar bank faoliyatida bank nazoratining ahamyatini keskin oshirib yuboradi. Buning sababi shundaki ,yuz bergan inqirozlarning asosi bu moliya bozorlarining samarali nazorat qilinmaganligi ,moliya bozorini rivojlantirish hamda uni nazorat qiish tizimi uzviyligi ta’minlanmaganligi va izchil bo’lmaganligi ,milliy moliya kirganligi bilan bog’lq eknligi endilikda jahondagi ko’pgina yirik iqtisodchilar tomonidan olinmoqda.

Shuni alohia ta’kidlab o’tish lozimki ,jahoning ko’pgina mamlakatlarida davom etaotgan iqtisodiy tangliklar tahlili bank nazoratini oqilona boshqarish masalasida O’zbekiston Respublikasi bank tizimini rivojlantirish siyosatining to’g’riligini ko’rsatmoqda.

Muxtasar qilib aytganda ,mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohatlarda boshqa sohalar qatori bank –moliya tizimi vakillari ham faol ishtirok etmoqda .Zero ,yurtimiz ravnaqi ,xalqimiz farovonligi yo’lida xizmat qilishni bank tizimi xodimlari o’zlarining mas’ulyatli va sharifli burichlari ,deb biladi.

Har qanday davlatning iqtisodiy sohasidagi provard maqsadi barqaror iqtisodiy o’sishni ,barqaror ichki baholarning mavjudligini va yuqori bandlikni ta’minlash hisobanadi. Ushbu maqsadga iqtisodiy siyosatni ya’ni pul-kridet siyosatini ,byudjet siyosatini ,narx-navo siyosatini ,ish haqi va bandlik siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida erishiladi. Davlatning pul –kerdit siyosati ,xususan tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish siyosati qonun hujjatlari ,hukumat qarorlari ,Markaziy bankning yo’riqnomalari asosida amalga oshiriladi .Bu esa bank faoliyatini tartibga solishning huquqiy asoslarining mustahkamligi ,banklarning bankirot bo’lishi va umumiy nobarqarorlikni yuzaga kelishini pasaytiradi.