Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

3.3. Qancha pul kerak? 
 
Pul  muomalasini  to’g’ri  tashkil  qilish  va  uni  samarali  boshqarish  uchun  aholi 
qo’lida talabdan ortiqcha pul bo’lmasligini (u nimalarga olib keladi, hammaga ma’lum) 
ta’minlash  uchun  zarur  bo’lgan  pul  miqdori  (hajmi)  hisoblaniladi.  Bu  muammoni  bir 
qancha metodlar yordamida echish mumkin. Zarur bo’lgan pul  hajmini (P) tovar oboroti 
hajmini  pul  birligini  aylanish  tezligiga  nisbati  bilan  aniqlash  mumkin,  ya’ni  quyidagi 
formula bilan aniqlash mumkin: 
P =
v
p
q

           bu erdan           
M
pq
v

 
bu erda: 
q
 – sotiladigan tovarlar massasi; 
p
– tovarlarni o’rtacha bahosi; 
v 
– pul birligini 
aylanish tezligi (martada). 
Pulning  qadrli  ekanligi  yoki  qadrsizlanayotganini  quyidagi  tenlamalar  orqali 
aniqlash  mumkin: 
P

V  = 
q

p
bo’lsa  yaxshi,  agarda 
P

V 

 
q

p
  bo’lsa  pul 
qadrsizlana boshlaydi (teskarisi ham bo’lish mumkin). 
Zarur bo’lgan pul hajmini (P) quyidagi formula bilan ham aniqlash mumkin: 
P= 
,
)
(
)
(
0
0
1
1
v
ВП
q
p
pq
q
p



 
bu erda: 
p
1
q
1
 
– joriy davr tovar oboroti, ya’ni joriy davrda ishlab chiqarilgan va sotilgan 
tovarlar  qiymati; 
p
0
q
0
-  o’tgan  davrda  ishlab  chiqarilgan  va  joriy  davrda  sotiladigan 
tovarlar  qiymati; 
pq
  -  joriy  davrda  ishlab  chiqarilgan  va  puli  kelgusida  to’lanadigan 
tovarlar qiymati; VP -o’zaro qoplanuvchi to’lovlar. 
Muayyan  davrda  muomalaga  zarur  bo’lgan  pul    miqdorini  quyidagicha  ham 
aniqlash mumkin: 

 

Ï
pq
pq
Ï
ÇÒ Þ Ò
V
Q
H
K
Í








, 
bu erda: 


pq
H

- naqd pulga sotilgan tovar oboroti summasi; 


pq
K

- kreditga berilgan 
tovarlar oboroti; 
P
n
 
– naqd pul bilan to’lanadigan, muddati kelgan majburiy pul to’lovlari 
summasi; 
ZT
 – zayomlar uchun to’lovlar summasi; 
YuT
 – turli  yutuqlar uchun to’lovlar 
summasi; 
Q
 – xo’jaliklar, tashkilotlar va aholi qo’lidagi naqd pul zaxiralari summasi; 
V
-
belgilangan davrda pul birligining aylanish tezligi. 
 
Ayrim  mutaxassislar  zarur  bo’lgan  pul  miqdorini  quyidagi  formula  bilan 
hisoblashni taklif etishadi: 
C
б
Н
H
D
V
П
Д





)
(
К
П
0
, 
bu  erda:  K
0
  –  korxona  kassasidagi  pul  qoldig’i; 
D
n
  –  aholining  pul  daromadlari;      P  – 
naqd pulsiz pul xajmi; 
D
 – davr uzunligi (kunda); 
N
S
 – aholi qo’lidagi pul jamg’armalari. 

---

 
66 
Zarur bo’lgan pul massasi xajmini bashoratlash metodlari yordamida ham amalga 
oshirish  mumkin.  Prognozlar  pulga  bo’lgan  talab  va  taklif  qilinadigan  pul  bo’yicha 
tuziladi. Buning o’zi esa pul muomalasini rivojlanishining barqarorligidan dalolat beradi. 
Taklif  qilinadigan  pul  bo’yicha  prognozlash  asosida  pul  bazasi  ko’rsatkichi  yotadi.  Bu 
ko’rsatkich  aniq  bo’lsa  muomaladagi  pul  massasini  quyidagi  formula  bilan  aniqlash 
mumkin. 
 
 
M
1
= P
M 

 N,  
        bu erdan            
P
M
=
 
C
n
B
n
n
C
u
g
в





1
  
bu erda: S – muomaladagi pul normasi (muomaladagi pulning depozitlarga nisbati); n
v
 - 
talab  qilinganda  beriladigan  qo’yilmalar  normasi;  n
g
  –talab  qilinganda  qaytariladigan 
depozitlar;  n
u
-  ortiqcha  zaxiralar;  V-muddatli  qo’yilmalarining  talab  qilinganda 
beriladigan depozitlarga nisbati. 
 
M
2
 parametri uchun pul multipilikatorini hisoblashda muddatli qo’yilmalar va talab 
qilinganda beriladigan qo’yilmalar nisbati olinishi kerak. 
M
2
 =P
M
+N,   
        bu erdan  
            P
M 
=
c
n
B
n
n
е
–
u
g
‰






1
 
 
Yuqorida  keltirilganlardan  shunday  xulosa  kelib  chiqadi:  taklif  qilinadigan  pul 
hajmiga quyidagi omillar, ya’ni: pul bazasining o’zgarishi; naqd pul va talab qilinganda 
beriladigan  qo’yilmalarining  o’zaro  nisbati;  muddatli  qo’yilmalar  va  talab  qilinganda 
beriladigan  qo’yilmalarning  o’zaro  nisbati;  pul  zaxirasi  normativlarining  o’zgarishi  (n
v
, 
n
g
, n
u
) ta’sir qiladi. 
 
Bizga  ma’lumki,  pirovard  belgiga  bir  qancha  omillar  ta’sir  ko’rsatganda,  birinchi 
belgini kelgusida kutiladigan darajasini aniqlashda ko’p omilli dinamik modellar tuziladi. 
Bu ishni ko’p omilli regressiya tenglamasini echish bilan bajarish mumkin: 
U
t 
=a
0
+v
1
x
1
+. . . . . .+v
n
x
n 
 
Bu  erda  o’zgaruvchilar  empirik  ma’lumotlarda  yoki  logarifmlarda  ifodalanishi 
mumkin.