—fizika ta’lim yo‘nalishi bitiruvchisi daminova sayyora xursandovnaning bakalavr darajasini olish uchun yozilgan «suyuqliklar mexanikasining elementlarini laboratoriya qurilmalari yordamida tushuntirish»

(1.3.3-rasm)

Bu tajribada ustki plastinkani doimiy, tezlik bilan harakatlantirish uchun aniq, bir o‘zgarmas kuch bilan ta’sir ko‘rsatish kerak ekanligi ko‘rinadi. Vaholanki, plastinka tezlanish olmas ekan, demak, bu kuchning ta’siri kattalik jihatdan unga teng va qarama-qarshi yo‘nalgan kuch bilan muvozanatlashadi. Aftidan, bu kuch plastinka suyuqlikda harakatlangan vaqtda unga ta’sir etuvchi ishqalanish kuchidan iborat bo‘lsa kerak. Uni bilan belgilaymiz.Plastinkaning tezligini,plastinkalarning S yuzini va ular orasidagi d masofani o‘zgartira borib,

(1.3.6)

ekanligini topish mumkin, bu yerda —proporsionallik koeffi­siyenti, u suyuqlikning tabiatiga va holatiga (masalan, temperaurasiga) boqliq bo‘lib, ichki ishqalanish koeffitsiyenti yoki qovushoklik koeffitsiyenti, yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri suyuqlikning (gazning) qovushoqligi deyiladi.
Yuqoridagi plastinka harakatlanganda ostkisiga ham ga teng bo‘lgan kuch ta’sir ko‘rsatadi. Ostki plastinka qo‘zg‘almasdan qolishi uchun kuchni kuch yordamida muvozanatlash kerak.

Shunday qilib, suyuqlikka botirilgan ikkita plastinka bir-biriga nisbatan harakatlanganda ular orasida kuch bilan xarakterlanuvchi o‘zaro ta’sir yuzaga kelar ekan. Plastinkalarning o‘zaro ta’siri, aftidan, ular orasidagi suyuqlik orqali suyuqlikning bir qatlamidan ikkinchiga uzatilish yo‘li bilan amalga oshsa kerak. Agar tirqishning istalgan joyida fikran plastinkalarga parallel tekislik o‘tkazsak u holda suyuqlikning bu tekislik ustida yotgan qismi tekislik ostidagi qismiga ishq kuch bilan, suyuqlikning tekislik ostida yotgan qismi esa tekislik ustida yotgan qismiga kuch bilan ta’sir ko‘rsatadi va bunda va kuchlar(1.3.6) for­mula bilan ifodalanadi deb aytishimiz mumkin bo‘ladi. Shunday qilib(1.3.6) formula faqat plastinkalar ta’sir etayotgan ishqalanish kuchinigina emas, hatto suyuqlikning o‘zaro tegib turgan qismlari orasidagi ishqalanish kuchini ham ifodalar ekan.Agar suyuqlikning turli qatlamlaridagi zarralarining tezligini tekshirsak, u holda bu tezlik plastinkaga perpendikulyar bo‘lgan z yo‘nalish bo‘ylab (1.3.4-rasm) chiziqli

(1.3.7)

Qonun bilan o‘zgarishini topamiz.

Suyuqlikning plastinkalarga bevosita tegib turgan zarralari go‘yo ularga yopishib qoladi va ularning tezligi plastinka tezligiga tenglashadi.

(1.3.8)

Formulaga binoan

(1.3.8) dan foydalanib, ichki ishqalanish kuchining formulasi (1.3.10)ni quyidagicha ko‘rinishga keltirish mumkin:

(1.3.9)

kattalik z o‘qi bo‘ylab tezlik qanchalik tez o‘zgarayotganligini ko‘rsatadi va tezlik gradiyenti deb ataladi (aniqrog‘i, u tez­lik gpadiyentining modulidir; gradiyent o‘zi esa vektor kattalik). (1.3.9) formula tezlik chiziqli qonun bilan o‘zgargan hol uchun topilgan edi .Ma’lum bo‘lishicha, bu formula tezlik qatlamdan-qatlamga o‘tganda istalgancha boshqa qonun bilan o‘zgarganda ham to‘g‘riligicha qolar ekan. Bu holda ikkita chegaradosh qatlamlar orasidagi ishqalanish ko‘chini aniqlash uchun qatlamlarning tasavvur qilingan ajralish sirti qayerdan o‘tsa, gradiyentning o‘sha joydagi qiymatini olish kerak. Masalan, suyuqlik silindrik nay ichida harakatlanganda tezlik nayning devorlari yonida nolga teng bo‘lib, nayning o‘qiia esa “maksimal qiymatga ega bo‘ladi. Oqish tezliklari u qadar katta bo‘lmaganda istalgan radius bo‘ylab

(1.3.14)

qonun bilan o‘zgarishini ko‘rsatish mumkin, bunda R — nayning radiusi, — nayning o‘qidagi suyuqlik qatlamining tezligi, — nayning o‘qidan r