Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

XV III 
asrda  Rossiyada 
V .K .  Trediakovskiy,  V .M .  Lomonosov,  A.N.
 
Radishchyev 
adabiyot  nazariyasi bilan shug‘ullandi. 
Trediakovskiy “Rossiya
 
sh e ’rlarini yozishning yangi  va qisqa  usullari’’,  Lomonosov “Rossiya she’riy
 
ijodi qoidalari  to ‘g ‘risida maktub” 
asarida  rus sh e’r tuzilishini  isloh qildilar

---

Lom onosov “Anokreon bilan su h b a t” sh e 'rida san'at  va adabiyotning  ijtimoiy 
ahamiyatini lushuntirib berdi.  Radishchyev “ Daktil-xoreik pahlavon haykali” , 
“ Lomonosov haqida so ‘z” ,  “ P eterburgdan  Moskvaga say o h at”  asarlarida rus 
kitobiy poeziyasini xalq bilan yaqinlashtirish g‘oyasini k o 'ta rd i,  adabiy asarni 
tanqidiy tahlil  qilish  nam unasini  k o ‘rsatdi.
V.G.  Belinskiy (18I I - 1848)professional rus tanqidiningasoschisigaaylandi. 
U  o ‘z davrida  adabiyotning vazifasi krepostnoylikka qarshi  k urash  d eb  bildi. 
Realistik oqimining yolboshchisi boMdi,  obzor yozishda nom  chiqardi.  “Adabiy 
xayollar” ,  “ G ogolga  x a t”  m aq o lalari  m ashhur  boMdi.  U 
adabiyotning 
obyektivlik va tarixiylik  m ezonlarini  ishlab chiqdi, poeziyaning tu r va xillarga 
b o lin ish in i tekshirdi,  tanqidni  “ harakatdagi estetika”  d eb ata d i.  U ningcha, 
adabiyot davr ilgari surayotgan ham m a savollarga javob berishi lozim.  Rcalizmni 
san 'at taraqqiyotining yuqori  bosqichi deb bildi.
N .G.  Chernisbevskiy (1828-1889) praktikani  “haqiqat  m ezo n i”  deb atagan. 
U  b ir  m illatning  ikkinchi  m illatni  ezishga,  bir  davlatning  ik kin chi  davlat 
territoriyasini tortib  olishga qaratilgan  siyosatini qattiq qoraladi.  “ S a n ’atning 
voqelikka estetik munosabati” magistrlik dissertatsiyasida yangi davr estetikasini 
y aratd i,  U n in g c h a ,  ad ab iy o t  x a lq   m an fa atlarig a  x izm at  e tish i  zaru r. 
Chernishevskiy  realizm datipiklik m uanim osini  yoritdi,  u  izchil  d em ok rat 
edi.
N.A.  Dobrolyubov  (1836-1861  “ H aqiqiy kun qachon k c la rk in ? ” ,  “ Zulm at 
ichra nur” , “ Rus adabiyotining xaiqchillik darajasi  tokg‘risida” kabi maqolalari 
bilan  keng  tanildi.  Adabiyot taraqqiyotida  yangi yo‘l o chd i,  tan q id iy  realizm  
ijodiy m etodi uchun kurashdi.  Dobrolyubov:  “ Haqiqiy san ’at  hayotning badiiy 
obrazlar vositasidagi  in’ikosidir” ,  — deydi.  U  adabiyotni  to ‘g ‘ri tush u n ish  va 
to ‘g ‘ri  tahlil qilish  nam unasini y a ra tib  ketdi.
Tahlil  XX  asrgacha  b o ‘lgan  o ‘zbek  adabiy-nazariy  q arash lari,  xususan, 
T aroziy,  Navoiy,  Bobur  jah o n   adabiyo ti  va  m usulm on  S h arq i  adabiyoti 
nazariyasi  rivojiga katta  hissa q o ‘shganligini ko ‘rsatdi.  0 ‘zbek va  0 ‘rta Osiyo 
xalqlari adabiy-nazariy qarashlari o ‘z aro  ham korlikda  taraqqiy etgan.

---

B IR IN C H I  BO^LIM
BADIIY  ADABIYOTNING  UMUMIY  XUSUSIYATLARI
I  b  o  b
B A D IIY   A D A B IY O TN IN G   K O ‘LAMI  VA  M A QSADLARI
“A dabiyot”  atamasi hozirgi davrda keng va tor m a’noda qollaniladi.  U  keng 
m a 'n o d a   ishlatilganda,  u m um an  m atbuo tda bosilgan m aqolalar,  kitoblaryoki 
qadim gi qoMyozmalar nazarda tutiladi.
T urli  tilln rd a  “ad a b iy o t”  so 'z ig a  muqobil  atam alar  ja h o n   fanida,  to r 
m a ’n o d a,  X V III-X IX  asrlarda q o ‘llanila  boshladi. Jahondagi q atorxalq larda 
“literatura” atamasi bilan  ifoda etilayotgan bu tushuncha aslida lotincha “litera” , 
y a 'n i  “ h a r f”  s o ‘zidan  olingandir.  Rossiyada  X IX  asrda  ham   to r  m a ’nodagi 
“lite ra tu ra ”  atam asi  o 'rn id a  “ poeziya”  so ‘zi ishlatilar va bunda  barcha adabiy 
asa rlar  tu sh u n ila r  edi.
0 ‘z b e k tilid a to r m a’nodagi, ya’ni badiiy so‘z asrini anglatuvchi “adabiyot” 
atam asi XX asrda  keng q o ‘llanila boshladi. 0 ‘zbek tilidagi “adabiyot”  atamasi 
aslida  “a d a b ” ,  “odob” so'zlaridan kelib chiqqan b o ‘lib,  kishilaiga yaxshi axloq 
va  u m u m a n   hayo tni tushunish  h am da  to ‘g‘ri yashashni  o 'rg atish  m aqsadida 
yozilgan  asarn i k o ‘zda  tu ta r edi.  C h u n k i  qadim gi  dav rlarda  paydo  b o 4lgan 
k o 'p c h ilik   asarlard a  sh e ’r,  hikoya,  qissa  singari  badiiy  n am u n ala r  bilan  bir 
q a to rd a  yoki ularning  ichida,  u m u m a n   hayotning turli  sohalariga oid maxsus 
boblar,  n asih atlar,  ta ’lim iy q arash lar katta o 'rin  tutadi.  M asalan,  Y usuf Xos 
H ojib n in g   q ad im iy  turkiy  tild a  yozilgan  “Q utadg‘u  bilig”  asarida  podshoh 
saro y id a vazirlik qilish  u ch u n   q an d a y  fazilatlarga ega  b o ‘lish,  olim  b o ‘lm oq 
u ch u n   q an d ay   ish  ko‘rish,  chet  ellarga vakil sifatida borm oq  uchun  nim alarni 
bilish keraktigi kabi masalalarga oid alohida boblar ham bor.  Alisher Navoiyning 
“ X am sa”sida  axloqiy va  ilmiy m avzular o ‘zaro bir-biriga singdirib yuborilgan; 
so ‘z, ya’ni badiiy adabiyotning xususiyatlari, vazifalari haqidagi va yunonistonlik 
Isk a n d arn in g   tarjim ayi  holiga  o id   m a ’lum otlarni  ham ,  tabiat  hodisalari 
to ‘g‘risidagi  izo hlarni  ham   u c h ra tish   m um kin.  Xullas,  “ad a b iy o t”  atam asi 
badiiy so ‘z siin’atida axloqiy-ta’limiy masalalar keng yoritilishi,  inson odobiga 
o id  fikrlar iigari surilishi bilan  b o g liq   holda yuzaga  kelgan.
H a r b ir s a n ’at  o ‘ziga xos tild a  so ‘zlaydi.  Tasviriy san ’at b o'yo qlar,  ranglar 
vositasida,  m usiqa esa lovushlar vositasida hikoya qiladi.  F orobiy aytishicha, 
b adiiy  ad a b iy o t  voqelikni  s o ‘z  vositasida  aks  ettiradi;  so ‘z,  til  adabiyotning

---

“birinchi unsuri” hLsoblanadi. Adabiyotning boshqa san'at turiaridan farqlanuvchi 
Kususiyatlari va hayotni aksettirish  im koniyatiari m ana  shu so ‘zga  b o g ‘liqdir. 
Bu  im koniyatlarni  aniq tasaw u r qilm oq u c h u n   adabiyotni  tasviriy s a n 'a t  va 
haykaltaroshlik hilan  qiyoslab  ko‘rish  m um kin.  Rassom  va  h aykaltarosh  o ‘z 
tasviriy vositalari yordamida faqat ko'zga k o 'rinibturadig an   narsalarni bevosita 
gavdalantira oladi.  Rasm va haykallarda kishilarning ichki dunyosi,  xarakterlari, 
o‘zaro aloqalari hamda san’atkoriaming uiarga bo'lgan munosabati faqat m uayyan 
daqiqalardagi tashqi belgilarni birin -k etin ,  y o n m a-y o n   ko‘rsatish  y o i i   b ilan  
yuzaga chiqariladi. Adib esa, so‘zlar yordam ida  o ‘quvchi yoki tinglovchi  k o ‘z 
o ‘ngida  kishilarni qurshnb turgan  tashqi  d u n y o   haqida  ham ,  u larn in g   ru h iy  
olami, his-tuygkulari,  fikrlari,  intilishlari haqida  ham , ya’ni ko‘zga ko‘rinadigan 
va  ko‘rinm aydigan tom onlari  to kg ‘risida jo n li ta s a w u r hosil  qilishi  m u m k in . 
Adib rassom  yoki  haykaltaroshdan farqli  tasvirlanayotgan hodisaning  k o ‘plab 
tafsilotlarini ketm a-ket  ravishda chizib bera oladi.
Shu sababli badiiy adabiyot voqelikni ancha  keng va to'liq aks ettira oladigan 
s a n ’at  turi  hisoblanadi.  S hundan  kelib  ch iq ib ,  Lessing  o ‘zining  “ L.aokoon 
yoki  rassom lik  va  poeziyaning  chcgaralari  h a q id a ”  nom li  m ash h u r  a s a rid a  
m azkur  sa n 'a tla rn in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  aniqlanganda,  k ito b x o n la rg a 
“ Poeziyaning ko‘lami kcngligi, bizning tasaw urim iz deyarli chegarasiz ekanligi, 
unda  behisob  va  tu rli-tu m a n   o b razlar  k e tm a -k e t  o ‘rin  olishi  m u rn k in lig i, 
shunda  ham   bir-biriga  zarar  yetkazm asligi,  birini  boshqasining  so y asid a 
qoldirmasligi,  bunday holni aniq makon va zam on doirasidagi real narsalarning 
o ‘zida yoki ularning  moddiy ifodasida ham   uchratib bolm asligi  haqida  o ‘ylab 
ko‘rishni”  m aslahat  bergan edi.  Lekin  Lessing  adabiyotning hayotni  b o sh q a 
san’at turlariga nisbatan  kengroq va to ‘Iiqroq aks ettirish  im koniyatlariga  ega 
ekanligini qayd  qilish bilangina ch ek lan m ag an .  U  rassom chilik va  u m u m a n  
m akoniy sa n ’atlarning  ko’lami,  asosan, jism la rn i,  ya’ni  narsalar,  h o d is a la r 
va kishilarni qam rab olishi;  poeziya doirasiga esa  harakatlar, ya’ni  kishilarning 
ichki  dunyosida  va  ularni  qurshab  oigan  tash q i  borliqda  sodir  b o 'la y o tg a n  
jara y o n lar  ham   kirishini  alohida  t a ’kidlagan  edi.  Lessing  “ L a o k o o n ”d a 
adabiyotning  nihoyatda  muhim xususiyatini  izohlab bergan,  bu  fikrga  fan   va 
san’atning ulug‘  nam oyandalari  yuqori baho  bergan edilar.
C hindan   ham ,  adabiyotning  qadim gi  z a m o n la rd a n   hozirgi  k u n la rg a c h a  
boMgan  tarixiy  taraqqiyoti  uning  ijtim oiy  h ay o t,  kishilar  ongi  va  o ‘z a ro  
m unosabatlaridagi  eng  m u rakkabjarayonlarni  keng  miqyosda  q a m ra b   o lish  
qudratiga ega ekanligidan dalolat beradi. Ju m lad an ,  ilk epik asarlarda,  aso san , 
qahram o nlarn ing   ishlari,  xatti-harakatlari  tasvirlangan  (G erkules  h a q id a g i 
hikoyalar, bizdagi “Alpomish” dostoni va turli xalqlarning qahramonlik eposlari 
shunday).  Keyinroq  m um tozyozuvchilarasarlarida kishilar xarakterini,  x atti- 
harakatlari manbalarini, turli-tuman va behisob ko‘rinishlarga ega bo‘lgan  ruhiy

---

dunyosini ochib berish chuqurlashib boradi. XIX asr oxidariga kelib,  dunyodagi 
kishilarning ruhiyatini  ko‘rsatish borasida insonning “qalb dialektikasi”ga  kirib 
borishdek ulkan  muvafTaqiyatga erishildi.
Musiqa bilan taqqoslash orqali so‘z san'atining m a’lum darajada cheklanganligi 
va  ustunliklarini  aniqlash  m um k in.  Musiqa  tovushlar yordam ida  so 'z   bilan 
il'odalash qiyin b o ‘lgan  n ih o y atd a  m urakkab va nozik  his-tuyg‘ularni  yuzaga 
chiqarishga qodirdir.  Poeziyaning  musiqaga nisbatan ustunligi esa  uning narsalar, 
hodisalar va kishilarni  lasvirlashidagi aniqlik va yorqinlikda ko'rinadi.  Bunday 
aniqlik va yorqinlikka  faqat  s o ‘z bilan bog‘liq tasviriy vositalar yordamidagina 
erishish  m um kin.
Poeziya boshqa san ’atlarga  xos b o lg an  barcha unsurlam i qam rab oladi.
M ana shunday keng qam rovli xususiyatiga ko‘ra so 'z  san’atining ko'lam ini 
deyarli  cliegarasiz d eb  h isoblash  m um kin.  U  tashqi  du n y o n in g   tu rli-tu m an  
hodisalarin i  ham ,  kishilarning  ruhiy olam idagi h a r xil  va behisob holatiarini 
ham  o ‘z ichiga olish im koniyatiga ega. Adabiyotning  nodir namunalari shundan 
guvohlik beradi.
Badiiy adabiyotning  k o ‘p  asrlik taraqqiyoti uning kishilar ichki dunyosiga, 
u la rn i  qurshab  o ig an   ta sh q i  borliq  bilan  b o ‘lgan  aloq alarga  va  o ‘zaro 
m unosabatlarga to b o ra  c h u q u r kirib borganligidan guvohlik beradi.  Bundan 
“ q o n u n iy  ravishda badiiy  adabiyotning bosh  mavzusi  inso ndir’* degan xulosa 
kelib chiqadi.  Biroq bu  hodisa  birdaniga,  ya’ni adabiyot va san ’at taraqqiyo- 
tining dastlabki bosqichlaridayoq sodir boMmagan. Aksincha,  insonning badiiy 
asarlard a  m arkaziy o ‘rin n i  egallashi dunyoni badiiy ravishda  anglash va ijod 
sohasida kishilik to m o n id a n   bosib o ‘tilgan katta yoMning natijasi hisoblanadi.
Q adim gi  hind  p o ez iy a sid a  narsalar  ilohiylashtirilishi  natijasida  narsa  va 
jonivorlar tasvirda oldinga o ‘tib qolgan. Obrazli tafakkuming navbatdagi bosqichi 
b o ‘lib qadimgi  M isrm ifologiyasiafsonavarivoyatlardunyogakeldi.  U  “qadimgi 
h in d   va  yunon  m ifologiyasi  oralig‘ida  turadi;  undagi  hayvonsifat,  g‘aroyib 
x u d o la r obrazi  o rasida  in so n   qiyofalari  ham   k o 'z g a  tash lan ad i.  Inson  faqat 
qadimgi yunon san’atidagina to ‘la huquqli hokim sifatida nam oyon bo‘ldi. yunon 
xudolari ideal  inson o b ra zlarid an ,  kishilarni  ilohiylashtirishdan boshqa  narsa 
em as edi.  Inson san ’atning bosh qahramoniga aylangan  paytdan boshlab, unga 
badiiy ijod sohasida buyuk kashfíyotlar uchun yo‘l ochiladi.  Bunga iqror bolm oq  
u c h u n  G om erning “ llia d a ”  va  “ Odisseya” singari genial epopeyalarini,  Esxil, 
Sofokl,  Y evripid tragediyalarini,  Aristofan  kom ediyalarini eslash  kifoya.
Inson badiiy tasvirda bosh manbaga aylanganligi adabiy asarlarda unga ajratilgan 
“ m ay d o n ”ga qarab h am  bilish  m um kin.  Badiiy asarlarning  ko‘pchilik qismida 
kishilar,  ularning h ay o ti,  ishlari,  kurashlari,  fikrlari va  his-tuyg‘ulari oldingi 
o ‘rinda tasvirlanadi. Shunga ko‘ra qandaydir yozuvchini eslaganda, xayolimizga 
d a rh o l  uning asarlaridagi  q a h ra m o n la r obrazi keladi.

---

Lckin  inson badiiy asarlarda  m iqdorjihatidan yetakchi o'ringa chiqqanligi 
uchungina adabiyotning bosh mavzusi hisoblanmaydi.  U ning adabiyotda asosiy 
mavzuga aylanishining sababi yana shundaki, badiiy asarlarda tabiat,  hayvonlar 
va um um an  ham m a  narsa  kishilar hayoti va  xarak tcri,  fikrlari,  his-tuyg'ulari 
bilan  bog'liq holda tasvir etiladi.
Yozuvchilar ko‘pincha  kishilar xarakteri va taqd irini ta ’sirchan ko‘rsatishda 
tabiat  m anzaralaridan  foydalanadilar.  M asalan,  A lisher  Navoiy  “ Layli  va 
M ajnun” dostonida  ikki yoshning samimiy m uhabbatini  bahor ayyomi-Navro‘z 
bayram i tim solida,  ularning  fojiali o ‘limini esa k u zn in g   so ‘lg‘in,  xazon  fasli 
bilan bogMiq holda tasvirlaydi.  Yozuvchi  A bdulla Q a h h o r “ D ahshat”  nom li 
hikoyasida asosiy qahram on U nsinninggarov o 'y n ag an id an   so‘ng qabristonga 
ketishinitasvirlaganda,  tabiat  manzaralariga  m a lu m  o ‘rin beradi:  “ Ko‘roy din . 
O sm onning  chekkasi  sariq-kir  uvadaga  o ‘xshaydi.  B o r  kir  sh u ’la  q o ‘yn ida 
past-baland uylar,  sham olda egilayotgan,  teb ra n ay o tg an   daraxtlar q o p -q o ra 
ko‘rinadi.  Pishqirayotgan  shamol  harxuruj qilganida  U nsinni tentiratar,  talay 
joyga surib tashlar edi...” .  Bu manzara qabristonga  ketayotgan qahramon qaibida 
qo'rqinchni yanada kuchaytirishga va o kquvchining  uni yaxshiroq his qilishiga 
ham da hikoya davomida yuz beradigan fojiaga, ya’ni  U nsinning o lim i voqeasiga 
tayyorlab borish  m aqsadiga xizm at  qiladi.  D em ak,  m azk u r tabiat m anzarasi, 
qahram on xarakteri va taqdirini ta’sirchan,  esda qoladigan darajada aks ettirish 
im konini bergan.
L ek in   ta b ia t  m a n z a ra la ri  h a r  d oim   h a m   y o rd a m c h i  v a z ifan ig in a 
o'tayverm aydi.  M asalan,  “ peyzaj”  sh e’rlari  d eb  a ta la d ig a n   asarlarda tab iat 
hodisalari  asosiy  tasvir  m anbayi  b o ‘lib  x izm at  q ila d i.  S h u n d a  ham   ta b ia t 
hodisalari sof holda em as, balki inson hayoti bilan b ogiiq likda yuzaga chiqadi. 
Q adim gi  Rim  shoiri  G oratsiy  faqat  y om on  sh o irg in a   yaylovlar,  b ulo q lar, 
sharsh aralar,  kam alaklarning  o ‘zini  in so n d an   a jra tg a n   holda  tasvirlashini 
aytgan edi.
S hoir  Uyg‘un  “Tonggi  b o ‘sa”  nom li  sh e’rid a ,  asosan ,  tabiatning  b o r 
ko'rinishini chizadi:
...Suqlanib qaradim  tongning yuziga,
Bir qarashda oppoq shohiga o ‘xshar.
Bir qarashda  m arm ar...bir qarashda zar,
Bir qarashda esa sadafga o'xshar.
T ongning  ajoyib  bir payti,  ten g i  y o ‘q  hu sn ,
G o 'z a l tabiatning dilbar lavhasi...
Yil  -   kitob,  h a r  kunduz  u n d an   b ir  varaq,
Tong esa varaqning gul sarlavhasi.

---

T ab ia t  saharda  misli b ir g ‘uncha,
T o n g  e s a g ‘unchaning ochilgan chog‘i.
Y oki  tax m in   qiling:  tabiat  bir  qiz,
T o n g  esa  u  qizning m arm ar yonog‘i.
T ongning tasviriga  rang bisotidan,
E ng  y o rq in , eng go‘zal  m ato sayladim .
C h u n k i  tong  saodat  va n u rk e ltira r,
U n g a  ilhom im ni hadya ayladim...
M azkur  ta b ia t  m an zarasi  sof  holda  berilm aydi,  balki  shoirning  his- 
tuyg‘ulari,  k ec h in m a la ri,  o ‘y-fikrlari bilan  bog‘liq  ravishda  chiziladi.
S hoirlar  tab iat  m an zaralarin i  k o 'rsa ta r  ekanlar,  ularni  h ar  doim   inson 
m anfaatlari, o ‘ylari,  orzu-um idlari,  intilishlari bilan bogMaydilar.  Shu  sababli 
Navoiy dostonlaridagi tabiat manzaralari,  Muqimiy va  Furqat  lirikasidagi bahor 
fasli haqidagi  m isralar,  H am id Olim jon va  Uyg‘u n ning o na Vatan g o ‘zalligi, 
ko‘klam,  oltin  kuz to ‘g ‘risidagi she’rlari bizning ongim iz va qalbimizni bitmas- 
tuganm as fik r-tu y g ‘u la r bilan boyitadi.  D em ak,  kishilarning ongi,  tafakkuri 
va hislarini tarbiyalashda bunday asarlam ing ahamiyati beqiyosdir.
Y ozuvchilar to m o n id a n   chizilgan  hayvonlar  obrazi  ham   xuddi  shunday 
vazifani  o ‘taydi.  S h u   o b razlar  vositasida  yozuvchilar  inson  m anfaatlariga 
ham ohang  b o ‘lgan  kishilar  hayotini  eslatadigan  va  ularning  ruhiy  takom ili 
uchun  m uhim   h iso b lan g an   to m o n lam i  aks ettiradilar.  Bizga bolaligim izdan 
“ T oshbaqa  b ilan   C h a y o n ”  m asali  ju d a   yaxshi  tanish.  U  G ulxan iyn in g 
“ Z arbulm asal”  asa rid a n   olingan  bo ‘lib,  hayvonlar  o ‘rtasidagi  bir  voqea, 
ya’ni daryodan o ‘tayotganlarida toshbaqaga chayonning nish sanchishi hodisasiga 
asoslangan.  L ekin  m a n a   shu  kichik  voqea  yordam ida  kishilar  o ‘rtasidagi 
m unosabatlarga,  y a ’ni  d o ‘stlar  orasidagi  xiyonatning  qanchalik  dahshatli 
ckanligi haqidagi m asalaga ishora seziladi.
Ba’zi  hayvo nlarning obrazlari  tabiat  m anzaralari singan insonga xos turli 
belgilarni yaxshi ochish m aqsadida ulaiga zid qo'yilgan holda ham  tasvirlanadi. 
M asalan,  yozuvchi  C hin g iz  A ytm atovning  “O q  k em a”  qissasida  0 ‘rozqul 
xudbin,  m u tta h a m ,  m a'n a v iy   tu b an   shaxs  sifatida  tasvirlanadi.  U ndagi 
xususiyatlami yorqinroq ko‘rsatish maqsadida ularga zid holda bug‘uning sofligi, 
m ehribonligi,  sam im iyligi  aks ettiriladi.
Ayrim adabiy asarlarda qushlar va hayvonlar o ‘zlarida bevosita kishilarga xos 
b o ‘lgan  x u susiy atlam i  m ujassam lashtirgan o b razlar sifatida  ishtirok etadilar. 
Bunday allegorik tasvir ko‘proq ertaklarda, masallarda va qisman boshqa turdagi 
asarlarda  u ch ray d i. J u m la d a n ,  G ulxaniyning  “ Z arbulm asal” asaridagi  ko ‘p

---

qushlar  to kg ‘rid a n -to ‘g‘ri  kishilarga  xos  b o 'lg a n   xususiyatlarni  m u jassam - 
lashtirgan qahram onlarqiyofasida  n am o y o n  b o ‘ladilar.
Badiiy asarlarda  kishilar hayoti bilan turli darajada  aloqador holda  b o ‘lgan 
voqealarham  aks ettiriladi.  Ko‘pincha  narsalar kishilar xarakterini yoki undagi 
biron  xususiyatni  tushunishga  y o rd am   b eruvchi  vosita  sifatida  k o ‘rsatiladi. 
Masalan, Abdulla Qahhorning “Sinchalak”  povestidagi Q alandarov ja h l  ustida 
Saidaning shlapasini burdalab tashlagani, keyin esa boshqa shlapa olib bcrgani 
tasvirlanadi.  M ana shu shlapa vositasida Q alandarov xarakterining hir to m o n i, 
ya’ni  asablari  taranglashganda,  g ‘azabi  o rtib   ketishi,  lekin  ayrim   insoniy 
fazilatlardan  ham   mahrum emasligi esda qoladigan  darajada yuzaga chiqariladi. 
Ba’zan voqealar tasviri san’atkom ing qobiliyatini,  ijodiy  im koniyatlarini idrok 
etishga ham  yordam  beradi. Jum ladan, yozuvchi Oybekning “Q utlug‘  q o n ”  va 
“ U lug1 yo‘l”  rom anlarida o'tm ishdagi boylam ing xonadoni,  ulardagi jih ozlar, 
baznilar,  to rtilg a n   taom lar  shu  q a d a r  m ufassal  va  o ‘rinli  tasv irla-n ad ik i, 
ular bilan tanishgan kitobxon  muallifning qanchalik katta bilimga va iste’dodga 
ega ekanligini tasaw u r qila oladi. Tarixiy mavzudagi asarlarda vaziyat,  binolar, 
uy  jihozlari  tasviri  kitobxonda  aks  ettirilg an   milliy,  ijtim oiy-tarixiy  ruh, 
kishilarning yashash tarzi haqida ta s a w u r hosil  qiladi.  Ba’zida bir  n arsa  yoki 
uni  eslatishning  o'ziyoq  kishilar  h aq id a,  u lam in g   o ‘y -tuy g‘u lari,  o ‘zaro  
munosabatlari to ‘g‘risida muhim va tu rli-tu m an tasaw urlar tug'dirishi m um kin. 
Oybekning  “ N avoiy”  romanidagi XV asr yodgorliklari,  m adrasalar,  b o zo rla r 
tasviri  sh u n d ay   vazifani  bajaradi.  B unday  badiiy  tasvir  m ark azida  kishilar, 
ularning  hayoti,  ishlari,  o'y -tu y g ‘u lari,  kurashlari,  tabiatga  va  jam iy atg a 
m unosabatlari,  o ‘zaro aloqalari turishi  ayon boMadi.
Biroq inson  faqat  adabiyot va san ’atninggina mavzusi emasligini  unutm aslik 
lozim.  Inson ni  o ‘rganish bilan fiziologiya, tarix,  antropologiya,  etn og rafiy a, 
ruhshunoslik singari qator tabiiy va  ijtim oiy fanlar ham  shug'ullanadi.  Bu hoi 
“badiiy insonshunoslik”ning o'ziga  xos xususiyatlarini aniqroq  ta s a w u r etish 
zarurligini taq o zo  qiladi.
Adabiyot va san’atda  insonni badiiy tarzda talqin qilish fandagidan dastaw al 
shu  bilan  farqlanadiki,  ular  o ‘z  m anb ay in i  ilmdagi  kabi  qism larga  ajratib 
em as,  balki jo n li  yaxlitlikda,  b irb u tu n lik d a   tadqiq  qiladi.
Jonli  yaxlitlik,  b ir butunlik  sa n 'a t  va  adabiyot  m avzusining  en g   m u him  
xususiyatlaridan,  ularning  mavjudligi  u c h u n   za ru r b o ‘lgan  sh a rtla rd a n   biri 
hisoblanadi.  Bunday yaxlitliksiz san ’at  va adabiyot  kishilarning b utun   vujudiga 
ta 's ir o ‘tkazish qudratiga ega bo‘lgan jo n li obrazlar bunyod eto lm as edi.
Badiiy tasvir faqat  hayotning go‘zal to m onlari bilan cheklanib qolm asligini 
ko'plab adabiy asarlar misolida  ko‘rish  m um kin.  M asalan,  yozuvchi A bdulla 
Qodiriy “0 ‘tgan kunlar”  romanida ham   m a’naviy, ham  tabiiy g o ‘zallik timsoli 
hisoblanuvchi  K um ush  obrazi  bilan  b ir  q ato rd a  turli  y aram aslik lar  bilan

---

sh u g ‘ullanuvchi,  tnshqi qiyofasi  h ad d an  tashqari xunuk Jan n a t  portretini  ham 
chi/adi.
Shunday asariar ham borki,  ularda ko‘proq yoki butunicha salbiy pcrsonajlar 
tasvirlanadi.  S.Ayniyning  “ S u d x o ‘rning o ‘limi”  asari  fikrim izning dalili b o ‘la 
oladi.
Bu  q o n u n iy   holdir,  ch u n k i  kishilarning hayotini  bilishlari  va  undagi  o ‘z 
o ‘rinlarini anglab olishlari  u ch u n   turm ushdagigo‘za!!ik va xunuklik, yuksaklik 
va  tu b an lik   bilan  ham ,  fojiali  va  kulgili  hodisalar bilan  h am   tanish boMmoq 
z a ru r.  Kishilarga  m uayyan  ax lo q   tu rin i  tanlab  olishga,  qanday  yashash 
kerakligini anglashga  yordam lashadigan  ommaviylik,  y a’ni  ko‘pchilik uchun 
g ‘oyaviy,  axloqiy, estctik qim m atga ega bo'lish xususiyati san’at va adabiyotning 
c h in a k a m  qam rovini  belgilaydi.
K ishilarning qandaydir  ilm iy faoliyatini,  ularning  fan-texnika sohasidagi 
kashfiyotlarini tasvirlash  m um kin  emasligi to‘g'risida xulosa  kelib chiqmasiigi 
lozim .  Izzat  Sultonning  “ Im o n ” , Asqad  Muxtoming “ S am an d ar” singari turli 
kasb va  soha  kishilari  hayotiga,  faoliyatiga bag'ishlangan,  o ‘z  ichiga  har  xil 
ilm iy   m u n o zaralarn i  q a m ra b   olgan  asarlari  ham   k o ‘pchilikka  qiziqarli, 
o m m a b o p   b o ‘lishi  m um kin.
S a n ’a tk o r tasvirlaydigan h ay o t  hodisalarining g ‘oyaviy-estetik qim m atga 
ega  b o lis h i  m asalasi  d o im o  zam onaviylik m uam m osi  bilan  bog‘liq.  H ar bir 
davrda yozuvchilar e’liborini qanday hodisalarjalb qilishi va ularning tasvirianishi 
xalq ham da tarixning  m a’naviy talablariga qay darajada  m os kelishi nihoyatda 
m u h im  m asala. Agar yozuvchilar o ‘z zam ondoshlarining talab va ehtiyojlarini 
hisobga  olm asalar yoki ular u ch u n  m uhim  bolgan hodisalarni chetlab o ‘lsalar, 
ijodlari kishilartom onidan unutib yuboriladi. Abdulla Qodiriy “0 ‘tgan kunlar”ga 
yozgan so'zboshisida rom anning zam on talabi bilan yozilganligini quyidagicha 
izohlayd i:  “ M odom iki,  biz  yangi  davrga  oyoq  q o ‘ydik,  bas,  biz  h ar  bir 
y o ‘sinda ham  yangi davm ing yangiliklari ketidan ergasliamiz va shunga o ‘xshash 
d o sto n ch ilik ,  rom anchilik va  hikoyachiliklarda  ham   yangi asariar yaratishga, 
xalqim izni shu  zam onning “T o h ir va Z u hra”lari,  “C h o r darvesh”lari,  “ Farhod 
va  S h irin ”va  “ B ahrom go‘r ” lari bilan tanishtirishga  o 'z im izd a  majburiyat  his 
e ta m iz ” .  D em ak,  yozuvchi  xalq  u c h u n   zamonaviy  asa ria r zarurligini ju d a 
yaxshi tushungan.
0 ‘zbek dem okratik shoirlari  o ‘z zamonlaridagi  yangiliklarni qalamga olish 
bilan  cheklanib qolm adiiar,  balki xalq e’tiborini uning  hayotidagi eng  muhim, 
m urakkab tom onlarga qaratishga harakat qildilar.  Shuning uchun ham , ularning 
a sa rla rid a   m ehnatkash  xalq  h ay o tin in g   ayanchli  m an zaralari,  hukm ron 
sinflardan  no ro zilik g ‘oyalari  keng o ‘rin  oldi.
K o‘rinadiki,  o 'tg a n   asrdagi  ulkan  yozuvchilar  ijodi  bilan  o ‘sha  zam on 
xalq  hayoti orasida  m u stahkam  alo q a vujudga kelgan.  B unday aloqa bizning 
davrim izda ham  mavjud.

---

A dabiyot  mavzusi  bilan  zam onaviylik  orasid ag i  inunosabatni  to ‘g ‘ri 
tush u n m o q   uchun  zam onaviylik  tushunehasining  m ohiyatini  anglab o lm oq 
zarur.  K o‘pincha  bu  tush u n ch a  soxtalashtiriladi  va  k o ‘pchilikka  aham iyati 
boMmagan  zam onaviy  mavzu  haqidagi tasaw u r bilan  alm ashtirib yuboriladi.
Ilozirgi  hayot  m avzulari  asosida  bitilgan  asar  h a r  doim   ham   chinak am  
zamonaviy bolaverm aydi va kitobxonlar uchun m uhim   hisoblangan savollarga 
javob beraverm aydi.  A ksincha,  uzoq tarixiy o 'tm is h n i aks ettiruvchi  asarlar 
ham   c h u q u r zam onaviy  ruh  kasb etishi  m um kin.
Ikkinchi jah o n   urushi  yillarida  o ‘zbek  ad a b iy o tid a  H am id  O lim jonning 
“ M uqanna” ,  Oybekning “ M ahm udTorobiy” singari tarixiy mavzudagi asarlari 
yaratilgan.  U larda  m ual!iflaro‘tmishdagi q ah ram o n lar qiyofasinijonlantirish 
ishlarini ibrat  qilib ko‘rsatish yo'li bilan  xalqimizni  fashizm ga qarshi kurashda 
faollikka,  qahram onliklarga  ruhlantirishga  intilganlar.  S hunga  ko‘ra  m azkur 
tarixiy asarlar o ‘sha davrda zamonaviy ruh kasb etgan.
D em ak,  o ‘tm ishning  yozuvchi yashayotgan za m o n g a   ham ohang bo ‘lgan 
tom onlarini aks cttirish  kitobxonga bevosita  uning  davrini  yorituvchi asarlar 
darajasida ta ’sir o ltkazishi  mumkin.
Yozuvchi tasvirlayotgan voqea-hodisaning zam onaviyligi yoki zam onaviy 
emasligini aniqlashda  ikki holni,  ya’ni tarix ehtiyojlarini va adabiyot taraqqiyoti 
oldida turgan vazifalami  hisobga olish zarur boMadi.  D arhaqiqat,  agar asarning 
m uam m olari, unda aks ettirilgan hodisalar zam on  m anfaatlari va turli ijtimoiy 
g u m h lar,  xalq  om m asi,  butun  insoniyat  eh tiy o jlari  bilan  yo‘g ‘rilsa,  bu 
hodisalarni  qam rab  otishning  k o la m i,  ulardagi  ayrim   to m o n la r m ohiyatini 
ochishning chuqurligi adabiy taraqqiyot darajasiga  b o g iiq  boMadi.
D em ak,  tarixiy  o ‘zgarishlarni  adabiy  tasvir  k o 'Ia m i  bilan  bog‘liq  hotda 
idrok  etish  bu  ko‘lam ning  m uayyan  zam on  va  ijtim oiy  hayot  sharoitlari, 
badiiy taraqqiyot qonuniyatlari bilan nurlanganligini to ‘g ‘ri tushunishga yordam 
beradi.
Badiiy  adabiyot  h am   o ‘zining  anglangan  m aqsadiga  ega.  U ning  tarixiy 
tara q q iy o ti  va  buyuk  n a m u n ala ri  sh u n d an   g u v o h lik   b e ra d i.  Y uqorida 
aytganim izdek,  yozuvchilar  inson  va  uning  h ay o tin i  bosh  tasvir  mavzusi 
qilib olish  hamda voqelikdagi turli tom onlar va hodisalarni  unga  bog’liq holda 
aks ettirish yo‘li bilan m uayyan  insonshunoslik va insonparvarlik masalalarini 
ham  hal  qiladilar. Adabiyotning  mavzusi kabi  m aqsadi  h a m  o ‘ziga xos bo‘lib, 
ular o ‘zaro chambarchas bogMiq.  Boshqacha qilib aytganda,  inson adabiyotning 
m avzusigina  em as,  balki  m aqsadi  ham   hisoblanadi.  In so n   badiiy  tahlilning 
bosh  mavzusi  bo‘lish  bilan  b ir  vaqtda  xarak tern in g   shakllanishini,  fikr- 
tu y g ‘ularning  boyib  borishini  talq in  etish  haqiqiy  s a n ’at  asarining  maqsadi 
b o ‘!ib qoladi.

---