Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

II  b  o  b
BADIIY  ADABIYOTNING  M A ZM UNI  VA  SHAKL1
 
ADABIY  OBRÀZ
 
Adabiyotning mazmuni haqida  tushuncha
Badiiy adabiyotning mavzusi va maqsadi orasida uzviy bogMiqlik mavjudligi 
sababli yozuvchi o ‘z bilimi va qarashlari  nuqtayi  nazaridan  aks ettirgan voqea- 
hodisalar, his-tuyg‘ular,  o ‘y-fikrlar adabiyotning m azm uniga ham  kiradi.  Buni 
ulug*  hind  yozuvchisi  R o b in d ran at  T agor “A dabiyotning  m azm un i”  nom li 
m aqolasida ju d a   yaxshi tushuntirib  bergan  edi:  “Tashqi  dunyo bizning ongi- 
mizga ta ’sir qilib,  u n d a   boshqa bir dunyoni vujudga  keltiradi, bu dunyo tashqi 
dunyodan  hosil boMgan  bo'yoqlar,  obrazlar, tovushlarva boshqalarga liq to ‘la 
bolishi bilan birçja,  bizning yaxshilik va yomonlik to ‘g‘risidagi tushunchalarimiz 
ham ,  q o ‘rqish,  ajablanishlarim iz,  qayg'u  va  shodliklarim iz  ham   u  bilan 
cham barchas bogMiq,  uning turli-tum an tashqi ifodasi m a’naviy dunyomizdagi 
xazinamizga bog‘liqdir” .
Y ozuvchining  “ subyektiv”  bahosi,  fikrlari  badiiy  m azm unni  vujudga 
keltirishda katta aham iyatga ega.  S an’at asarining  m azm uni subyektiv ibtidosiz 
vujudga kelishi m um kin emas.  Xuddi shuningdek, yozuvchi Oybek ham  o ‘zining 
“ Navoiy” rom anida  XV asrdagi sharoitning butun  niurakkabligi,  ham m a asosiy 
ziddiyatlari bilan  q a m ra b  oigan bo‘lsa-da,  u davrga o ‘z dunyoqarashi,  bilimi 
nuqtayi  n a z a rid a n  yondashganligi sir emas.
Asarda  tasv irlan g a n   h odisalar va  ifodalangan g ‘oyalar uning  m azm u nini 
tashkil  etadi.  M an a shu  ikki to m o n ,  ya’ni aks ettirilgan hodisalar va yozuvchi 
g ‘oyalari uzviy birikib ketgandagina, kitobxonning qalbini va ongini boyitadigan 
g'oyaviy m azm un vujudga keladi.
A gar  asard a  n im a la rd ir  tasvirlansa-yu,  u lar  vositasida  q and ay d ir  fikr 
ifodalanm asa,  aks ettirilgan voqea-hodisalar kitobxon uchun  m a’nosiz bo'lib 
qoladi.  A ksincha,  asa rd a  yozuvchining  o ‘y-fikrlari,  m ushohadalari  mavjud 
bo‘lsa-yu,  m uayy an  hayotiy hodisalardan keltirib chiqarilmasa,  ular kitobxon 
uchun  m av h u m ,  ishonilishi  qiyin,  q u r u q g ‘oyaiar b o ‘lib  qoladi.
Tasvirlanuvchi va ifodalanuvchi tom onlar o ‘rtasidagi uzviy aloqadorlik hatto 
lirikada ham  o ‘z kuchini saqlaydi.  M a’lumki,  lirikada shoirning his-tuyg‘ulari, 
o ‘y-fikrlari asosiy o ‘rinni egallaydi.  Lekin ular ham  voqelikning turli tomonlariga 
bog‘liq b o ‘ladi.
B undan  a y o n   boMadiki,  lirik  asarlarning  boy  m azm unini  kitobxonga 
yetkazishning  m u h im   shartlaridan  biri  -   shoirlarning  o ‘z  h is-tuyg ‘ularini 
ifodalash  u c h u n  ju d a   oz m iqdordagi  so ‘zlar vositasida ularning jon li obrazini

---

hosil etishlaridir.  Masalan.  shoir Ham id Olimjon  “0 ‘zbekiston”  nomli she’rida 
o ‘ikam izninggo‘zal  tabiatidan  qalbida tug'ilgan his-tuyg‘ularini quruq bayon 
qilib  q o ‘ya  qolm aydi,  balki  ularning jo nli  o brazin i  gavdalantiradi.  S huning 
uchun  ham ,  bu  his-tu y g 'u lar osonlik bilan  kitobxon  qalbidan jo y o lad i.
Qisqnsi,  badiiy  asa r  m azm uni  obyekiiv  va  sub yek iiv   ibtidoning  aks 
ettirilgan va ifodalangan tom onlari birligidan iborat. Asarda aks ettirilgan hayotiy 
hodisalar,  qalamga olingan  mavzu,  ifodalangan g ‘oya va yozuvchining ularga 
m unosabati uning m azm unini  hosil etadi.  Shuni  anglab olgandan so'n g b ad iiy  
asarshakli va u bilan  m azm un  orasidagi m unosabat  masalasiga o ‘tish m umkin.