Biogeografiya kk

14-lektsiya 
 Jer sharı suwlarındag’ı tirishilik. 
Jobası: 
1. 
Đ
shki suw aydınlardag’ı tirishilik. 
2.Okeandag’ı tirishilik. 
3.Okeannın’ ekologiyalıq oblastları. 
4.Okeannın’ biogeografiyalıq rayonları. 
 
Đ
shki suw aydınlarının’ eki tipi bar: 1. Aqpaytug’ın (ko’ller, batpaqlıqlar, suw 
saqlag’ıshlar). 2. Ag’atug’ın (da’ryalar, salmalar h.b) 
Ag’atug’ın suw aydınlar dushshı suwg’a iye boladı, al aqpaytug’ın suw aydınlar duzlılıg’ı 
quramı, mug’darı boyınsha bir-birinen keskin ayrıladı. Tikenli balıq 59F ge shekem duzlılıqta 
jasaydı; engidra shıbınının’ lichinkaları ha’m quwırshaqları 120-160F ge shekem; al ko’llerde 
jasawshı shayan Artemia Salina 220 F duzlılıqta da jasay aladı. 
Suwdın’ qattılıg’ı-bul da suw ornanizmlerine ta’sir jasap otıradı. Ma’selen: dushshı suw 
gubkaları ha’m mshankaları qattı suwlarda al mollyuskalar jumsaq suwlarda tirishilik etedi. Qattı 
suwg’a iye suw aydınlar izvestnyak ha’m dolomitlar rawajlang’an rayonlarda boladı. 
Dushshı suw wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı gipretoniyalı yag’nıy olardın’ duzlarının’ 
kontsentratsiyası olar jasaytug’ın suw kontsentratsiyasına qarag’anda joqarı boladı. Osmos 
nızamı boyınsha olardı qorshag’an suw olardın’ denesine kiriwge urınadı. Bunnan qutılıw ushın 
dushshı suw wa’killeri suw o’tkermeytug’ın qabıqqa yamasa denedegi suwdı bo’lip shıg’arıwshı 
arnawlı uqıplılıqqa (a’piwayılardag’ı qısqarıwshı vakuolllar, balıqlardın’ bu’yrekleri h.b). 
Dushshı suwda tirishilik etiwdin’ usınday qıyınshılıqlarg’a baylanıslı ten’iz haywanlarının’ 
ko’pshilik tipleri sonın’ ushın ishki suw aydınlarda jasay almawı mu’mkin. 
Duzlı suwlardın’ wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı (sonın’ ishinde okean wa’killerinin’) 
izotonyalı yamasa a’zzi gipotoniyalı (qorshag’an ortalıqtag’ıg’a qarag’anda ten’ yamasa qısqa 
duz kontsentratsiyasına iye) boladı, al bul suwdın’ wa’killeri arnawlı iykemlesiwshilikke iye 
yag’nıy awısıq duzlardı (artıqsha) suwg’a bo’lip shıg’aradı. 

---

47 
Đ
shki suw aydınlarda organikalıq zatlardın’ mug’darı ha’m olar menen baylanıslı erigen 
kislorodtın’ mug’darı keskin sa’wlelenip turadı.Batpaqlıqlar menen baylanıslı bolg’an gumin 
kislotasına bay suw aydınlar qaraltım ren’ge iye boladı. Olardın’ jag’aları torflı, suwdın’ 
kislotalıg’ı joqarı boladı. Organikalıq du’nyası jarlı boladı. A’ste-aqırın olar batpaqlıqqa 
aylanadı. 
Đ
shki suwlarda organikalıq zatlardın’ mug’darının’ o’siwi suwdın’ «gu’llewi» ne alıp 
keledi. Na’tiyjede kislorod zapası azayadı. Ko’pshilik balıqlar ha’m omırtqasız haywanlar o’lip 
qaladı. Suw aydınlardın’ bunday pataslanıw antropogenlik ta’sir na’tiyjesinde de bolıwı 
mu’mkin. Kislorod mug’darı ba’rinen beter tez ag’ıwshı da’rya ha’m kanallarda ko’p boladı.
Đ
shki suw aydınlarda temperaturalıq rejim birinshi gezekte sol rayonnın’ ulıwma klimatlıq 
jag’dayları menen bayla nıslı boladı.
Jazda ortasha poyastın’ ko’llerinin’ suw beti qattı qızadı, sonın’ ushın suw tsirkulyatsiyası 
tek joqarg’ı jıllı qatlamda o’tedi. Suwdın’ joqarg’ı qaplamı-epilimnion ha’m teren’ qatlamı-
gipolimnion arasında temperaturalıq sekiriw qatlamı-termoklin du’ziledi. Suwıq hawa-rayı 
keliwi ha’m epilimnion ha’m gipolimnionda temperatura ten’lesiwi menen suwdın’ gu’zgi 
aralasıwı ju’z beredi. Qısta kislorod zapası, azayadı. Eger muz qalın’ qar menen qaplansa, ko’lde 
fotosintez ju’rmeydi, kislorod tawsılıp ha’m balıqlardın’ qısqı ash bolıwı baslanadı. Jazda 
gipolimnionda kislorodtın’ jetispewshiligi buzıwshı zatlardın’ mug’darı ha’m termoklin 
teren’ligine baylanıslı boladı. Joqarı o’nimli ko’llerde organikalıq zatlar joqarg’ı qatlamnan 
gipolimniong’a o’tedi (ko’p mug’darda). 
Suwıq ellerde suw 5 ay dawamında muz benen qaplanıp turadı. Subtropik ellerde suwdın’ 
teperaturası 4 S tan to’men tu’speydi ha’m tek bir qısqı suwdın’ aralasıwı boladı. 
Issı tochkalarda suw temperaturası onın’ qaynaw temperaturasına shekem barıwı mu’mkin, 
55 ten 81 S temperaturada ko’k-jasıl vodorosller, bakteriyalar, ayrım suw omırtqasızları ha’m 
balıqlar jasaydı. Ko’pshilik jıllı suw aydın wa’killeri 45 S tan joqarı temperaturanı ko’tere 
almaydı ha’m o’zinin’ stenotermli tu’rlerden du’zilgen biotanı du’zedi. Suw ha’reketi tolqınlar 
ha’m ag’ıslarda ko’rinedi. Tolqınlar tek iri ko’llerde boladı. 
Suw aydın wa’killeri reofil (tez ag’ıwshı da’rya ha’m salalarda) ha’m limnofil (turıp 
qalg’an suwlar, ko’llerde) bolıp bo’linedi. Reofil tu’rler ha’r-qıylı iykemlesiwshilikke iye bolıp, 
ku’shli ag’ısqa qarsı turatug’ın, ku’shli muskulaturag’a iye boladı. Limnofil balıq tu’rleri 
qaptaldan qısılg’an boladı. Da’rya ha’m salalar tawlarda qattı ag’ısqa iye boladı, al tegislikke 
shıqqannan keyin olardın’ ıg’ısı a’stelenip qaladı. 
O’simlik ha’m haywanlardın’ tirishilik etiw jag’daylarına qarap suw aydınlar bir-neshe 
tiplerge: oligotorflı (azıqlıq resursları jarlı); mezotroflı (ortasha azıqlıq qorg’a iye) ha’m evtroflı 
(azıqlıq resurslarg’a bay) bolıp bo’linedi. 
Oligotroflı, az azıqlı ko’ller litoral o’simlik qaplamına, jarlı plankton qatnasına, az 
birlemshi o’nimge iye boladı. Bul ko’llerdin’ gipolimnionında «gu’llew» bolmaydı. Olardın’ 
teren’ oblastlarında stenotermli suwıqtı su’yiwshi balıqlar, sonın’ ishinde ko’l foreli, sigi jasaydı. 
Bul ko’l tiplerine teren’ eski ko’ller-Baykal, Tanganika, Oxrida h.b. kiredi. Baykal ko’li endem 
tu’rlerge ju’da’ bay: 98F buwın ayaqlılar tu’rleri, balıq tu’rlerinin’ 81F i jasaydı. Endemik 
tu’rlerge Tanganika ko’li (Afrika) de ju’da’ bay (75F). 
Evtroflı, joqarı azıqlı ko’ller oligotrofqa qarag’anda kishi teren’likke iye boladı. Litoral 
o’simlik qaplamı jaqsı rawajlang’an, plankton ko’p mug’darda. Sonın’ ushın onın’ teren’ 
bo’limlerinde zamorg’a baylanıslı «gu’llew» baqlanadı. Bul jerde suwdın’ teren’ qatlamı menen 
baylanıslı suwıq su’yiwshi balıqlar bolmaydı. 
Sho’l oblastlarının’ ashshı ko’lleri az sandag’ı o’simlik ha’m haywan tu’rlerine iye boladı 
(duz kontsentratsiyasının’ joqarı bolıwına baylanıslı). Waqıtsha ko’ller o’zgermeli boladı, waqtı-
waqtı qurg’ap turadı. Bulardın’ qaytadan tolıwı tosattan qar ko’p jawg’an waqıtları boladı. 
Jerastı suw aydınları a’dette u’n’girler menen baylanıslı boladı. Bul suwlar ushın 
jaqtılıqtın’ joqlıg’ı, tolqınlardın’ bolmawı ha’m turaqlı to’men temperaturag’a iye bolıw
xarakterli. Usı jag’daylarg’a baylanıslı bul jerde fotosintezlewshi o’simlikler bolmaydı, al soqır 

---

48 
haywanlar (mıs: Delmatsiya u’n’girinen protey, Kungur u’n’girinen shayanlar h.b.) jasap ulıwma 
organizmlerge jarlı boladı. 
Keyingi waqıtları suw aydınlar arasında adamlar ta’repinen islengen suw saqlag’ıshlar 
u’lken a’hmiyetke iye boldı. Suw saqlag’ıshlardı qurıw-bul da’ryanın’ barlıq rejimin ha’m onda 
jasawshı o’simlik ha’m haywanlardın’ jasaw jag’dayların birden (keskin) o’zgertip jiberedi. 
Đ
shki suw aydınlar jası boyınsha ha’r-qıylı boladı. Eger a’yyemgi mezozoy erasının’ ha’m 
u’shlemshi jasqa iye ayrım ko’llerdi esapqa almag’anda, derlik barlıq ko’ller jas ko’ller 
esaplanadı. Olardın’ ko’pshiligi muz basıw da’wirinde, al basqaları keyinirek payda bolg’an. 
Ko’llerdin’ payda bolıwı ha’zirgi da’wirde de ju’z berip atır, olar grunt suwlardın’ jerdin’ 
joqarg’ı betine shıg’ıwı h.b. na’tiyjesinde payda boladı. Ko’ller ma’n’gilik emes. Olardın’ jası, 
razmeri ha’m tipi boyınsha onlag’an, ju’zlegen, mın’lag’an, jıl jasawı mu’mkin. 
Đ
shki suw aydınlar onı qorshag’an qurıqlıq penen tıg’ız baylanıslı. Olar qurıqlıq klimatına 
ta’sir etedi. Ko’pshilik o’simlik ha’m haywan tu’rleri suw-qurıqlıq jasaw obrazına iye boladı, 
Mıs: qamıs, jeken,chastuxa h.b; haywanlardan-bobr, norka, ondatra, suwda ju’ziwshi quslar.