Biogeografiya kk

jasawshı gruppa tu’r sanının’ eki ese azayıwına alıp keledi. 
R.Mak-Artur ha’m E. Vilson to’mendegishe ko’rsetpe beredi: «Ataw faunası qanshelli bay 
bolg’an sayın,olardın’ ishinde siyrek tu’rler ko’p boladı ha’m olardın’ o’liwi tez ju’redi». 
Kontinentke jaqın jaylasqan atawlar faunası uzaq jaylasqan atawlar faunasına qarag’anda 
bay boladı. Bul nızamlılıq okean atawlarına da tiyisli. 
F.Darlingtonnın’ ko’rsetiwinshe eger 1000 osobtın’ bir osobı 100 mil enliktegi ken’islikti 
jaqsı kesip o’tse, onda ol yag’nıy 1000 osobtın’ bir osobı keyingi 100 mil aralıqtı da basıp o’tedi. 
Basqasha aytqanda migrantlardın’ oshag’ınan 200 mil uzaqlıqta jaylasqan atawg’a tek millionnan 
bir osob jetip baradı, al kontinentten 300 mil uzaqlıqta jaylasqan ataw-tek 1000 millionnan birew 
(bir osob) esaplanadı. 
Eger uzınına sozılg’an ataw kontinentke perpendikulyar jaylassa, onda organizmlerdin’ 
atawg’a tarqalıw mu’mkinshiligi ko’p boladı, al atawdın’ ushı kontinent ushına qarap jaylassa 
onda organizmlerdin’ tarqalıw mu’mkinshiligi az boladı. Kontinentuallıq kelip shıg’ıwg’a iye 
ko’lemi kishkene atawlar iri atawlarg’a salıstırg’anda taza (tolıq) okeanlıq faunag’a iye boladı. 
Ku’shli samallar (uragan) atawlarg’a haywan ha’m o’simliklerdi tek a’kelip qoymay, sonın’ 
menen birge tereklerdi joq qılıp jiberedi. Tarqalıw, dispersiya-bul tek tu’rdin’ atawg’a 
ornalasıwının’ (bekiniwinin’)-birinshi etabı. Bunnan keyin olar F.Forsbergtin’ aytıwınsha etsezis 
stadiyasın yag’nıy sol jerge iykemlesiw stadiyasın o’tiw kerek. Suw jag’aları o’simlikleri bul 
stadiyanı jaqsı basıp o’tedi, al biyik taw o’simliklerine bul qıyınshılıqqa tu’sedi, ha’tte o’lipte 
ketedi. 
Ataw biotalarının’ xarakterli belgisi- keliwshilerdi a’ste-aqırın a’keliw, ornalastırıw bolıp 
tabıladı. 
Atawg’a tazadan kelgen tu’r burın kelgen tu’r menen konkurentsiyag’a tu’sedi, biraq 
jen’ilip qaladı, sebebi burın kelgenler ol jerge iykemlesip u’lgergen ha’m gruppalı tu’rde 
konkurentsiyag’a qatnasadı. Sonday-aq burın kelgen yamasa sol jerde jasap atırg’an tu’r jan’a 
kelgen yamasa sol jerde jasap atırg’an tu’r, jan’a kelegen tu’rge qolaylı sha’rayat jaratıp beredi 
(mıs: awqat boladı, baspana boladı h.b.) 
Kolonizatsiyanın’ son’g’ı etabı-organizmerdin’ birlikte tirishilik etiwine iykemlesiw, 
etsezis stadiyasınan baslap soobshestvolardın’ du’ziliwi (payda bolıwı) baslanadı. 
Atawlar ushın olardın’ biotalarının’ kosmopolitizatsiya protsessi xarakterli. Atawlardın’ 
kosmopolit wa’killeri ha’tte ha’r qıylı klimatlıq zona ha’m poyaslarda ushırasadı. Du’nya ju’zlik 
o’simlik kosmopolitlerine ag’ıslar arqalı, quslar, arasında-samallar arqalı taralg’an tu’rler kiredi. 
Adam atawdan atawlarg’a sayaxat etip kosmopolitizatsiya protsessin tezletedi. 
Atawlarda qonıs basıw tezligi ju’da’ u’lken emes. F.Fosbergtin’ anıqlawınsha Gavay 
atawlarında o’simliklerdin’ jaqsı kolonizatsiyalanıwı (qonıs basıw) ortasha 20-30 mın’ jılda bir 
ret boladı. Biraq bul tezlik barlıq atawlar ushın birdey emes. Jazıq atollarda bir kolonizatsiya 
tezligi 200-300 jıl, al Nauru atollarında 1000 jıl-Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlar-
biogen(korallı), vulkanlı ha’m geosinklinal bolıwı mu’mkin. 
Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlar ushın flora ha’m faunanın’ payda bolıwının’ eki tipi 
bar: 1-si reliktli-bul belgili bir arxipelagtın’ ayrım atawlarındag’ı a’yyemgi fauna ha’m floranın’ 
anaw yaki mınaw tu’rlerinin’ joq bolıp ketiwi ha’m olardın’ basqa atawlarda saqlanıwı 
na’tiyjesinde ju’zege keledi. 2-shi tipi-immigratsiyalı-olarg’a a’ste-aqırın tuwısqan formalar 
kelip tu’sedi. Tu’r payda bolıw protsessi atawlarda qa’de boyınsha kontinentlerge qarag’anda tez 
ju’redi. Tu’r payda bolıw protsessi atawdın’ ta’biyatının’ ha’r-qıylılıg’ına baylanıslı boladı, 
sonın’ menen birge ataw ko’lemine de g’a’rezli boladı. 
Endemizm da’rejesi qa’de boyınsha ataw ha’m og’an jaqın kontinent arasındag’ı aralıqqa 
baylanıslı boladı. En’ aqırında endemizm mug’darı atawlardın’ ekologiyalıq jag’dayına g’a’rezli 
boladı. 

---

46 
Atawlarda anaw yaki mınaw gruppa wa’killerinin’ gigant yaki irgejeyli formaları tez 
ushırasıp turadı. Bunın’ sebebi anıqlanbag’an. Sonday-aq atawlarda ushpaytug’ın quslar ha’m 
nasekomalar da ushırasadı. Ushpaytug’ın quslar tu’rinin’ kelip shıg’ıwında baslı roldi atawda 
olardı uslawshı (jewshi) su’t emiziwshilerdin’ joqlıg’ı atqaradı. Al nasekomalarda bolsa ku’shli 
samallar baslı roldi atqaradı. 
Atawlardın’ o’simlik ha’m haywanat du’nyası antropogen ta’sirinde tez qırılıp ketedi. 
Sebebi ol izolyatsiyalang’an (bo’leklengen). Ayrım waqları bul protsess qaytımsız boladı. Mıs: 
Komandor atawları jag’alarında jasag’an Steller ten’iz sıyırı, qanatsız chistik (o. Nyufawndlend) 
moa (Jan’a Zelandiya), dront h.b. 
Sonın’ menen birge atawg’a adamlardın’ basqa haywanlardı a’keliwi de sol atawdın’ 
o’simlik ha’m haywanat du’nyasına keri ta’sirin tiygiziwi mu’mkin. Bug’ın mısal ju’da’ ko’p. 
Eshkiler ko’plegen atawlarda (Sharapatlı Elena) o’simliklerdin’ ko’plegen tu’rlerin joq qılıp 
jiberdi. Avstraliyadan Jan’a Zelandiyag’a alıp barılg’an o’simlik jewshi, qaltalı opossum bul 
eldin’ ko’pshilik rayonlarının’ tog’ayların joq etti. Tıshqanlar (alamanlar) da faunag’a belgili 
zıyan tiygizedi. Olar quslardın’ ma’yegin ha’m uyasın joq etedi. Mısalı, olar Raul atawındag’ı 
(Kermadek arxipelagı) kermadek shag’alasın tolıq joq etip jiberdi. 
Jabayı shoshqalar da haywanatlar elatına u’lken zıyan keltiredi. Jan’a Zelandiyada olar 
monotipli endemik otryad wa’kili bolg’an-gatteriyanı, ushpaytug’ın qus-kivanı ha’m sovi 
popugayın joq etti. 
Sonın’ ushın atawg’a anaw yaki mınaw o’simlik ha’m haywan tu’rin alıp kelmesten burın 
sol tu’rdin’ eklogiyasın u’yrenip alıw kerek.