Bank hisobi va audit” kafedrasi g’aniyeva umida abdugaffarovna mirzayeva matluba g’aybulla qizi “pul va banklar” fanidan

Pul birligi. Pul birligi va uning nomi hukumatning tegishli qonun va me’yoriy hujjatlari asosida belgilanadi. Qonun va tegishli me’yoriy hujjatlar asosida belgilab qo’yilgan pul belgilari mamlakatda yagona to’lov vositasi vazifasini bajaradi. Mamlakat iqtisodiyotida muomalada bo’lgan pul birligi o’zining nomiga ega bo’ladi. Milliy valyutaning nomi barcha mamlakatlarda turlicha nomda yuritiladi. Masalan, AQShda dollar, Buyuk Britaniyada funt sterling, Xitoyda yuan va boshqalar (quyidagi jadvalda jahon mamlakatlarining pul birliklarining nomlari keltirilgan).
Jahon mamlakatlari milliy pul
birligining nomlari
1-жадвал

Mamlakat	Milliy puli	Mamlakat	Milliy puli	Mamlakat	Milliy puli
Avstraliya	Dollar	Kanada	dollar	Ruminiya	leu
AQSh	Dollar	Qatar	riyal	Salvador	colon
Albaniya	lek	Keniya	shilling	Samoa	tala
Aljir	dinar	Kipr	pound	Saudiya Arabiston	riyal
Angola	kwanza	Qirg’iziston	som	Senegal	frank
Argentina	peso	Qozog’iston	tenge	Singapur	dollar
Armaniston	dram	Kongo	frank	Slovaniya	koruna
Afg’onistan	afghani	Koreya	won	Sudan	pound
B.A.E	dirham	Kosta Rika	colon	Suriya	pound
Bangladesh	taka	Quvayt	dinar	Serra – Leon	leone
Baxrayn	dnar	Latviya	lats	Tojikiston	somoni
Belarussiya	rubel	Leviya	Omani	Tanzaniya	shilling
Bolgariya	lev	Litva	litas	Togo	frank
Boliviya	boliviano	Mavritaniya	ouguiya	Trinidad va Tobago	dollar
Bosnya va Gersogavena	marka	Makao	pataca	Turkiya	lira
Botsvana	pula	Makedoniya	denar	Uganda	shilling
Braziliya	real	Malayziya	ringgit	Ukraina	hryvnia
Burundi	frank	Mali	frank	Urugvay	peso
Buyuk Britaniya	sterling	Marokko	dirham	Filippin	peso
Vengriya	forint	Meksika	peso	Hindiston	rupee
Venesuela	bolivar	Misr	pound	Xitoy	yuan
Vetnam	dong	Mozambik	metical	Chad	frank
Gvatemala	quetzal	Moldoviya	lev	Chexiya	koruna
Gong Kong	dollar	Mongoliya	togrog	Chili	Peso
Grenada	dollar	Namibiya	dollar	Shvetsariya	frank
Gruziya	lari	Nigeriya	frank	Shvetsiya	krone
Daniya	krone	Niderlandiya	guilder	Shimoliy Afrika	rand
Dominika	peso	Nikaragua	cordoba	Shri Lanka	rupee
Evropa Ittifoqi	euro	Norvegiya	krone	Ekvador	sucre
Jordan	dinar	Ozarbayjon	manat	Eron	rial
Zambiya	kwacha	Paragvay	guarani	Estoniya	kroon
Zimbabe	dollar	Pokiston	rupee	Efiopiya	birr
Indoneziya	rupiah	Polsha	zloty	Yamayka	dollar
Iroq	dinar	Panama	balboa	Yaman	rial
Isroil	sheqel	Rossiya	ruble	Yangi Zellandiya	dollar
Kamerun	frank	Ruanda	frank	Yaponiya	yen

Baho masshtabi – bu qiymatning pul birligida aks ettirish vositasidir, pulning o’ziga xos bo’lgan texnik funktsiyasi ham hisoblanadi. Muomalada oltin va kumush tangalar pul vazifasini bajargan paytda baho masshtabi, ya’ni milliy valyutaning bahosi bevosita oltin va kumush tangalar orqali aniqlangan. Ya’ni, qog’oz pullar ma’lum miqdorda oltin va kumush tangalar bilan ta’minlangan. 1971 – 1973 yillarda rasmiy ravishda oltinning pul vositasi vazifasini bajarishi va qog’oz pullarning oltin bilan ta’minlanganligi bekor qilindi. Natijada, milliy valyutaning baho masshtabi tovarlar va xizmatlar hamda xorijiy valyutalarga nisbatan talab va taklif asosida aniqlanadigan bo’ldi, ko’pchilik mamlakatlar milliy valyutaning qiymatini aniqlashda dunyoning etakchi valyutalari hisoblangan AQSh dollari, yevro, yuan kabi valyutalarni asos qilib oladi. Mamlakatda baholar masshtabi milliy pul birligi va uning elementlari orqali o’lchanadi. Masalan, O’zbekistonda “So’m” va 100 tiyin.
Pulning turlari – malakatdagi qonuniy to’lov vositasi hisoblanadi. Hozirgi paytda hech qanday mamlakatda metall pul tizimi amal qilmaydi. Pulning asosiy turlari sifatida kredit biletlari (banknota), shuningdek, davlatning xazina biletlari va tangalar to’lov vositasini bajaradi.
Banknota (bank biletlari) – bu qonuniy to’lov vositalari hisoblanib, mamlakat Markaziy banki tomonidan muomalaga chiqariladi va tartibga solinadi.
Xazina biletlari – qog’oz pul bo’lib, mamlakat Moliya vazirligi tomonidan davlat byudjeti taqchilligi va qo’shimcha xarajatlarni qoplash maqsadida muomalaga chiqariladi. Banknotalardan farqi shundaki, ushbu pullar hech qanday qimmatbaho metall bilan ta’minlanmagan bo’lib, oltin va kumushga almashtirish mumkin bo’lmagan. Xazina biletlari pul tizimining dastlabki davrlarida joriy etilgan bo’lib, mamlakat Moliya vazirligi Markaziy bank bilan bir qatorda pul chiqarish huquqini o’zida saqlab qolgan. Hozirgi paytda barcha mamlakatlarda milliy valyuta va pul muomalasi barqarorligiga to’liq Markaziy bank mas’ul ekanligi tufayli hech qanday mamlakatda Moliya vazirligi xazina biletlarini muomalaga chiqarmaydi. Agar bdyujet taqchilligini qoplash uchun mablag’ zarur bo’lsa ushbu mablag’ni Markaziy bankdan kredit sifatida oladi.
Tanga – metall quymadan, mamlakatning qonuniy to’lov vositasi sifatida turli qiymatlarda muomalaga chiqariladi. Iqtisodiy adabiyotlarda tangalar “maydalovchi pul” tarzida ham talqin etiladi, buning boisi shundaki, tangalar kichik qiymatda muomalaga chiqarilib, savdo – sotiq ishlarida qaytimlarni berishda qo’llaniladi. Albatta, buning uchun mamlakat milliy valyutasi barqaror va sotib olish qobiliyati yuqori bo’lishi maqsadga muvofiq.
Pul birliklari va belgilarini emissiya qilish tartibi va ularning ta’minlanganlik asoslari. Har bir mamlakat o’zining milliy valyutasini emissiya qilish tartibi va qoidalarini mustaqil ravishda amalga oshiradi. Mamlakatda milliy valyutani emissiya qilish, muomalaga pullarni chiqarish va muomaladan qaytarib olish tartibini Markaziy bank amalga oshiradi. Muomaladagi pul birliklari Markaziy bankning barcha aktivlari va mamlakatdagi moddiy tovar qimmatliklar bilan ta’minlanadi.
Pul muomalasini tartibga solishning usullari. Mamlakatda pul muomalasini tartibga solishning asosiy maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat bo’lib, ushbu vazifani Markaziy bank amalga oshiradi. Markaziy bank pul muomalasini tartibga solishning asosiy instrumentlari sifatida majburiy zaxiralar siyosati, qayta moliyalash siyosati, ochiq bozordagi operatsiyalari, depozit siyosati va valyuta siyosatini amalga oshiradi. Markaziy bank ushbu instrumentlar orqali tovar massasi va pul massasi o’rtasidagi o’zaro mutanosiblikni tartibga soladi. Bundan asosiy maqsad mamlakat milliy valyutasining barqarorligini ta’minlashdan iborat.
Mamlakatda pul oborotining tarkibi va uni tashkil etish. Pul oboroti o’z tarkibiga naqd pulli va naqd pulsiz hisob – kitoblarni oladi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan pul oborotining asosiy qismi naqd pulsiz hisob – kitoblar ulushiga to’g’ri keladi. Pul oborotining tarkibi, tartibi va nazorati Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi.
Har bir mamlakatda pul tizimining tarkibi, amal qilish usullari va tartibi davlatning tegishli qonunlari asosida o’rnatiladi.
Pul tizimining mustahkamligi va uning barqarorligiga turli omillar ta’sir qiladi. Xususan:
a). Mamlakat Markaziy bankining pul – kredit siyosatini amalga oshirishdagi mustaqilligi. Ko’pchilik hollarda Markaziy bank pul – kredit siyosatini amalga oshirishga hukumatning aralashuvi va taziyqi natijasida milliy valyutaning sotib olish qobiliyati zaiflashadi, mamlakat bank tizimiga aholining ishonchi pasayib ketadi. Buning natijasida pul tizimi nobaraqaror bo’lib, Markaziy bank tomonidan olib borilayotgan pul – kredit siyosati o’zining tegishli samarasini bermaydi.
b). Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy barqarorligi va raqobatbardoshligi. Mamlakatning iqtisodiy jihatdan mustahkamligi va ishlab chiqarilayotgan tovarlar va ko’rsatilayotgan xizmatlarning raqobatbardoshligi pul tizimining braqarorligini ta’minlashga bevosita xizmat qiladi. Chunki bozor munosabatlarining chuqurlashuvi mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy integratsiyani rivojlanishiga va iqtisodiyotning globallashuviga olib keladi. Ushbu sharoitda olib borilayotgan makro va mikroiqtisodiy siyosat tegishli samarani bermasa, mamlakatda importning hajmi eksportga nisbatan ortib ketishi kuzatiladi. Bu esa o’z navbatida pul tizimining barqarorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, pul tizimi va uning elementlarini rivojlanish, shuningdek, samarali tashkil etilishiga qator omillar ta’sir qiladi. Bulardan asosiylari sifatida mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi va barqarorligini ta’minlanganligi hisoblanadi.

7-MAVZU. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PUL TIZIMI VA UNING ELEMENTLARI