Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
163 
биринчи – реликтивлик даражасининг энг юқорисидан жой оладиган исмларга қуйидагиларни 
киритдик:
1. Алпон, Барлос, Берка, Бойғон, Ботий, Буғро, Бўка, Бўкай, Бўғрахон, Дўнон, Ёздон//Яздон, 
Жамбул, Дунмас, Кўкалтош (Кўкалдош), Кўкан, Кўжак//Кўжик, Кужбон, Олтой, Сармал, 
Субай, Тархон, Чиғатой, Тулу, Тулуй, Угурли, Ўгтой, Ўгшук, Ўрда, Ўроз ва ҳ.к. 
1.
Қолдиқлик даражаси ўртача бўлган реликтив антропонимлар: Олчин, Қирғиз, Қозоқ, 
Баҳодир, Телли, Бойқора, Адир, Ушоқ, Арслон, Бежам. 
2.
3.Реликтивлик белгиси паст ёки нейтрал бўлган антрапонимлар: Абжир, Ардоқ, Асов, 
Арча, Адаш, Бағир, Бойтой, Гузал, Ёлқин, Жанил, Жовли//Жавли, Балиқ, Ача, Болбува, 
Болбуви, Қарши, Ўрин.
Исмлар ҳам серқирра ҳодиса саналади. Уларнинг худди мана шундай серқирралиги форма 
ва мазмундаги ассиметрик дуализмни турлича тасиф қилиш имконини беради.
Туркий қатламга оид антропонимларни шакл ва маъно муносабатига кўра ҳам тасниф этиш 
мумкин, бироқ атоқли отларни мазкур жиҳатдан тасниф этиш имконияти ўта чекланган. Шунга 
кўра уларни маънодошлик ва қарама-қарши маънолилик нуқтаи назардан талқин этиш мукинлиги 
аён бўлди.
Синонимлар.
Сўзларнинг шакл ва маънога муносабати, айниқса, синонимлар 
тилшуносликда кўпдан бери ва атрофлича ўрганилган бўлишига қарамай, ҳамон баҳсталаб, 
мунозарали масалалардан кўплаб топилади. Яъни синонимларга берилган таъриф, уларни 
классификация қилиш, синонимик қаторларга ҳамда синонимияга тегишли мунозаралар фақат 
ўзбек тилшунослиги, балки туркологияда ва ҳатто тилшуносликда муаммоларга бой масалалардан 
саналади. Шунинг учун ҳанузгача абсолют ва идеографик, стилистик ва функционал 
синонимларнинг синонимияда тутатиган позицияси қатъий белгилаб қўйилмаган. Баъзи 
тилшунослар (Ш.Балле сингари) тилда абсолют синонимлар бўлишини тан олишмаса, бошқалари 
(Б.Бафоев кабилар) “тилда абсолют синонимларнинг мавжудлиги – объектив ҳодисадир” 
эканлигини уқтирадилар [Бафоев, 1980: 22-28]. Бизнинг антропонимлар борасидаги қисқача 
талқинимизда бу масалани тўла ёритиб беришга уринмаслигимиз табиий. Мулоҳазаларимиз шу 
мавзуга оид бир озгина қарашлар, холос.
Инсон туғилажак фарзандига фақат яхшилик тилайди, унинг бахтиёр, эпчил, кучли ва 
бошқаларга нисбатан шаклу шамойил ҳамда ақл-идрокда устун бўлишини орзу қилади. Шу 
боисдан ҳам болага 
Ёмон//Жомон, Адаш
деб исм қўйганда ҳам, чақалоққа зиён келтирадиган инсу 
жинсларни чалғитиш, уларни адаштириш, алдаш, норасиданинг ҳаётини сақлаб қолиш мақсадида 
шу номлар билан атайди. Мақсад эзгулик бўлар экан, албатта, исмларда яхшиликка чорловчи 
маънодош сўзлар бўлиши табиий. Гарчи Э. Бегматов “Исмларда синонимия ва антонимлар йўқ. 
Ҳар бир шахс номини у билан боғланган бошқа бир шахс исми билан алиштириб бўлмайди. Аммо
антропонимик фондда (тил сатҳида) синоним сўзлардан ясалган исмлар мавжуд. Исм
берилаётганда улардан мақбулини танлаш мумкин. Исм бирор шахс номига айлангач, ундаги
синонимлик хусусияти йўқолади”, [Бегматов, 2007: 130] – деб ҳисобласа ҳам, бу масалага лисон-
нутқ дихатомияси доираси ёндашилганда, синонимик ҳодисанинг белгиларини кўриш мумкин, 
зеро, тилда мутлақ синоним йўқлигини даъво қилувчилар кўп. Атама антропонимлик касб этганда 
лексеманинг айрим семалари шахснинг номига айланади, аммо унинг лексик маъноси лисонда 
бари-бир сақланиб тураверади; у – мутлақ. Шунинг учун ҳам реликтивлик нуқтаи назаридан: 
Бўкай ~ Барлос ~ Эран ~ Алпон
қаторида синонимлик маъноси мавжуд, дейиш мумкин. 
Фикримизнинг исботини қуйидаги исмларнинг изоҳида ҳам кўриш мумкин: