A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a


 DARAXTLARNING IC H K I (ANATOM IK) T U Z IL ISH I



Download 29,06 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/240
Sana21.06.2022
Hajmi29,06 Mb.
#687578
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   240
Bog'liq
Dendrologiya-2012

5. DARAXTLARNING IC H K I (ANATOM IK) T U Z IL ISH I
HUJAYRA VA T O ‘Q IM ALAR
0 ‘simlik organizmining asosiy anatomik b irlig i-b u hujayradir. 
H ujayralar shakliga ko‘ra, ik k i guruhga bo ‘linadi: parenxim atik va 
prozenximatik.
Parenximatik hujayralar uzunligi va eni bir xil o ‘lcham larga ega 
bo ‘lsa, prozenximatik hujayralar uzun va o ‘tkir uchli shakllarga egadir. 
Hujayra protoplast va qobiqdan iboratdir. Kim yoviy jih atd an qaralsa, 
yosh hujayra qobig‘i organik m odda-kletchatka yoki sellulozadan iborat 
bo‘lib, kimyoviy formulasi (С бН ю 05)п kabi ifodalanadi. V aqt o ‘tishi va 
daraxt yoshini oshishi m unosabati bilan hujayra q o b ig ‘ining tarkibi 
murakkablashib boradi, y a’ni k o ‘p hollarda yog‘ochlashuvi boshlanadi. 
Hujayra qobig‘ining yog‘ochlanish jarayoni lignin m oddasi (lotincha 
lignum -yog‘och m a’nosida) hosil b o iis h i bilan kechadi. B a ’zi hollarda 
hujayra qobig‘ida po ‘kaklanish jaray o n i ro ‘y beradi, u p o ‘kak moddasi- 
suberinni hujayra qobig‘iga so ‘rilib ketishi oqibatida yuzaga keladi.
Protoplast 
tarkibiga-hujayraning 
ichki 
organlari-protoplazm a, 
hujayra yadrosi va plastidalar kiradi. Protoplazma yoki plazm a-tiniq 
yarim suyuqliksimon shilim shiq m assa b o ‘lib, turli organik va mineral 
moddalardan va 80% ga yaqini suvdan iboratdir. O rganik m oddalardan 
birinchi o ‘rinda oqsil moddalar, kam roq m iqdorda m oysim on moddalar, 
uglevodlar, turli azotli va azotsiz m oddalar uchraydi. Y uqori harorat, 
kuchli kislotalar, zaharli m oddalar ta ’sirida va suvsizlikdan protoplazm a 
burishib qoladi va nobud b o ‘ladi. Hujayralar atrofidagi protoplazm a 
plazm odesm alar orqali (hujayra qo b ig‘iga kirib turuvchi) ingichka 
plazm atik iplar orqali bog‘langan.
Hujayra yadrosi protoplazm ada joylashgan b o ‘lib, o datda dumaloq 
shaklga egadir. U rangsiz, lek in protoplazm a suyuqligidan zichroq 
b o ia d i va kimyoviy jihatdan protoplazm adan tarkibida fosfor borligi 
bilan farq qiladi. Hujayradagi m u h im hayotiy jarayonlar uchun yadro hal 
qiluvchi ahamiyatga egadir. P lastidalar protoplazm ada joylashgan 
bo‘lib, zich tanachalar ko‘rinishida b o ia d i. Ular rangsiz (leykoplastlar), 
yashil (xloroplastlar) sariq y o k i olovrang (xrom oplastlar) b o ia d i. 
Leykoplastlar (grekcha leykos-oq) u ru g ia m i m a g ‘zida, 
ildizida, 
ildizmevalarda, ildiz tuganaklarida uchraydi. Leykoplastlar barglarda 
kraxmal va qand moddasini zax irag a aylanishini ta ’m inlaydi. Kurtakdan 
yangi yozilgan bargchalardagi leykoplastlar y o ru g iik d a asta-sekin 
xloroplastlarga aylanadi. X lorop lastlar (grekcha xloros-yashil) barcha


yashil hujayralarda m avjud b o ‘lib, ularda o ‘ta muhim fiziologik jarayon 
uglerod assim ilatsiyasi, y a ’ni y o ru g ‘lik ta ’sirida uglerod oksidi va suv 
ishtirokida kraxmal sintezi sodir b o ‘ladi. Xromoplastlar (grekcha xroma- 
rang) chetan, n a ’matak, d o ia n a m ev a larid a , sariq va olov rang gullarida 
uchraydi va ular xloroplastlardan asta-sekinlik bilan xromoplastlarga 
aylanadi. Hujayrani o ‘sishi bilan uning protoplazmasida suvli suyuqlik 
bilan to ‘lgan b o ‘shliqlar hosil 
bo‘la boshlaydi. Bu b o ‘shliqlar 
vakuolalar, suyuqlik b o ‘lsa hujayra shirasi deb ataladi. Hujayra shirasida 
kislotalar va ulam ing tuzlari, uglevodlar, oqsil moddalar, pigmentlar 
(b o ‘yovchi moddalar) uchraydi. Pigmentlardan eng k o ‘p tarqalgani 
antotsianlar hisoblanadi. H ujayra shirasini reaksiyasiga b og‘liq holda u 
hujayra shirasini moviy, siyohrang va qizil rangga b o ‘yalishini 
ta ’m inlaydi.
0 ‘sim lik gullarini, barglarini kuzgi rangini, eman, o ‘rik va boshqa 
tur lam ing yangi barglaridagi q iz g ‘ish rang ular hujayralarida ushbu 
p igm entlar m avjudligidan darak beradi. Tuzilishiga va bajaradigan 
hayotiy funksiyasiga ko‘ra bir xil b o ‘lgan hujayralar guruhiga to'qim alar 
deb ataladi. Bajaradigan funksiyalariga ko ‘ra hosil qiluvchi (yaratuvchi), 
qobiq hosil qiluvchi, o ‘tkazuvchi va mexanik to ‘qimalarga ajratiladi. 
Y aratuvchi-hosil 
qiluvchi 
t o ‘qimalarga 
o ‘sim liklam ing 
o ‘sish 
nuqtalaridagi joylashgan m eristem a kiradi. Meristema birinchi to ‘qima 
hisoblanib, bir necha qavat jo y lash g an bir xil va zich b og‘langan 
parenxim a 
hujayralaridan 
ib o rat 
b o ‘lib, 
ular intensiv 
bo‘linib, 
k o ‘payishga moyil b o ‘ladi. M eristem ani tashqi qavatida qobiq hosil 
qiluvchi, uchki qavatlarida o ‘tkazuvchi to ‘qimalar va o ‘zak rivojlanadi.
O raliq qavatlar p o ‘stloq qavatini hosil qiladi. 0 ‘simliklarda 
ikkilam chi hosil qiluvchi to ‘qim alar: kambiy, po ‘kak kambiysi, 
kallyuslar ham uchraydi. Q oplovchi to ‘qimalar o ‘sim liklam ing turli 
organlarini qoplab turuvchi va u la m i mexanik zararlanishdan, yuqori va 
past haroratning zararli ta ’siridan, suv b u g ‘lanishidan saqlaydi va asosan 
teri qatlam i (epidermis) p o ‘k a k (peridermis) va po ‘stloqdan iborat 
b o ‘ladi. 0 ‘simlikning yosh novdalari yupqa p o ‘stloq qavati bilan 
qoplangan b o iib , u bir-biriga z ic h joylashgan parenxima hujayralaridan 
iboratdir. Y upqa po ‘stloqni b a ’zi joylarida og‘izchalar yoki oraliqchalar 
m avjud b o ‘lib, ular ikkita hu jay ralar tugallangan qatori orasida bo‘lib, 
ushbu hujayralar o ‘zining tuzilish ig a ko‘ra boshqa hujayralardan 
farqlanadi. Tashqi muhitning o ‘zgarishiga qarab ushbu og‘izchalar goho 
ochilib, goho bekilib turadi. U sh b u og‘izchalar orqali tashqi muhit va 
ichki organlar o ‘rtasida b u g 'la n is h va gazlar almashinuvi am alga oshadi.


Yupqa po‘stloqning tashqi hujayra qavati yoki kutikulasi od atd a 
qalinlashgan va moddalar qavati bilan qoplangan b o ‘ladi.
B a’zi o ‘simliklaming po‘stlog‘i unsim on oq g ‘ubor, tukchalar va 
tangachalar bilan 
qoplangan 
boMib, 
ular 
p o ‘stloqning 
h im oya 
funksiyasini 
kuchaytiradi. 
Po'stloq 
o ‘sim lik 
organlarida 
uzo q
saqlanmaydi, yoz oxirida ular p o ‘kak to ‘qim alar bilan alm ashinadi. 
Po‘stloq asosan ninabargli daraxtlam ing bargida uzoqroq saqlanadi. 
Po‘kak to ‘qima, oddiy po‘kak p o ‘stloqdan yoki hosil qiluvchi 
to ‘qimadan (po‘kak kambiy) hosil bo 'lad i. P o 'k ak to ‘qimaning h u jay ra 
qobig'i asta-sekin suberin bilan singib to ‘ladi, natijada bu qavat suv va 
gazni o ‘tkazmaydi. Shunday qilib p o ‘kak hujayralar oziq m oddalar 
olmay qo ‘yadi va natijada nobud b o ‘ladi. P o ‘kak hujayralarda hav o
mavjud b o ‘lib, ular issiqlikni yaxshi o ‘tkazmaydi. Demak, p o ‘k ak
qatlami o ‘simlikni ortiqcha suvni b u g ia tis h d a n va tashqi m uhitning p a st 
harorat ta’siridan saqlaydi.
B a’zi o ‘sim liklarda-em an va amur barxatida p o ‘kak qatlami h ad d an
ziyod qalinlashib ketadi va ular p o ‘kak m anbai sifatida ishlatiladi. 
Kuzda p o ‘kak to ‘qima hosil qila olm agan bir yillik novdalar qishki 
davrda sovuqlardan zararlanadi.
0 ‘tkazuvchi to ‘qimalar suv va unda erigan mineral m oddalam i 
ildizdan novdalarga, barglarga, gullar va m evalarga yetkazib berish va 
barglarda fotosintez natijasida hosil b o ‘lgan organik moddalami n o v d a 
va ildizga o ‘tkazib berish uchun xizmat qiladi.
Suv o ‘tkazuvchi to‘qimalar tanada v a barglarda bo‘lib, ular asosan
traxey va traxeidlardan tuzilgan b o ‘ladi. T raxeylar-suv bilan, q ism an
havo bilan to ‘lgan o ‘lik hujayralardir. U la r nisbatan uzun trubachalar 
ko ‘rinishida b o iib (ba’zan oddiy k o ‘z b ilan ham k o ‘rish m um kin) b ir 
necha qisqa hujayralar qavatidan iborat, ulam i ajratib turuvchi to ‘siq la r 
erishi natijasida bir-biriga ustma-ust jo ylashadi. T o‘siqlar to ‘liqligicha 
erib ketmaydi, ularda ko‘plab teshiklar paydo bo'ladi. T ru b k alar 
uzunligi odatda 10 sm, emanda u 3 m etrga, lianalarda 5 m etrgacha 
bo'ladi.
Traxeidlar 
protoplastlaridan 
m ahrum
bo'lgan, 
ikki 
y o n i 
o ‘tkirlashgan uzun (1-5 mm) hujayralaridan iboratdir. U lardan suv 
qiyinchilik bilan harakatlanadi, chunki k o ‘ndalang to‘siqlar suv y o ‘lida 
ko ‘plab uchrab turadi. Traxey va traxeidlam ing uzunasiga devorlarida 
teshiklar bo‘lib, suv ular orqali q o ‘shni kameralarga o ‘tib tu rish i 
mumkin. Organik moddalar barglam ing p o ‘stlog‘i va tom irlarid a 
elaksimon trubkalar orqali harakatlanadi. Elaksim on trubkalar uzun tirik


hujayralardan tashkil topgan b o ‘lib, ular sellulozali qobiqqa egadir. 
Elaksim on trubkalar uzunasiga bir-biriga ustm a-ust joylashib, ular 
t o ‘rsim on yoki elaksim on k o ‘rinishdagi teshiklarga ega to ‘siqlar orqali 
bir-biridan ajratilgan holda b o ‘ladi. Bu kabi elaksimon to‘siqlardan 
asosiy organik m oddalar-uglevodlar va oqsil eritmalari bemalol 
harakatlanadi. M exanik to ‘qim alar o'sim liklam ing turli mexanik ta ’sir 
chidam liligini oshiradi, y a ’ni cho ‘zilish, egilish, ezilish kabi o ‘zgarishlar 
o ‘simlik tanasi, novdalariga zarar keltirmaydi. U lar mexanik tolalar yoki 
sklerenxim a, kollenxim a va tosh hujayralardan iborat b o ‘ladi. M exanik 
tolalar, (sklerenxima) uzun prozenxima, ya’ni tomonlari o ‘tkir uchli, 
qobiqlari qalinlashgan hujayralardan iboratdir. Ushbu hujayralarda tirik 
organlar mavjud em asdir. M exanik tolalar qobig‘i toza selluloza yoki 
lignin 
bilan 
singdirilgan 
sellulozadan 
iborat. 
Shuning 
uchun 
y o g ‘ochlashgan tolalar ju d a egiluvchan, lekin kamroq cho‘ziluvchan 
b o ‘lib qoladi, natijada d araxt tanasi shamol vaqtida chayqalib egilsada, 
darhol oldingi holatiga qaytib oladi. P o‘stloqda uchrovchi mexanik 
tolalar tolasimon iplar deb atalsa, yog‘ochdagilari-libriformalar deyiladi.
Ular yosh novdalarda uchramaydi. Yosh novdalarda o ‘ziga xos 
alohida to‘qim alar-kollenxim alar uchraydi, ular asosan qobiqlari 
y o g ‘ochlashmagan 
notekis 
o ‘lchamli 
tirik 
hujayralardan tashkil 
topgandir. Kollenxima h am nafaqat o ‘sish, balki egilib-cho‘zilishga, 
y a ’ni mexanik xususiyatlarga ham egadir. Ular asosan p o ‘stloq ostida 
joylashadi. 0 ‘sim likda b u kabi mexanik hujayralardan tashqari toshga 
aylangan hujayralar ham uchraydi. Ular ko‘p qirrali, notekis, qobig‘i 
kuchli va qalin y o g ‘ochlashgandir. Ohaktosh va kremnezem tuzlari 
toshlashgan hujayralam ing qobig‘i tarkibida b o iib , ulam ing qattiqlik 
darajasini oshiradi. U lar o i i k hujayralar b o iib , asosan, daraxtlaming 
u ru g ‘ va mevalarida, p o ‘stloqlarida uchraydi. Daraxtning yog‘ochi 
asosan tirik elem entlardan iborat b o iib , ularda zaxiradagi organik 
m oddalar (kraxmal, m oylar) y ig ilad i. Bundan tashqari, yog‘ochda 
o ‘tkazuvchi to'qim alar (traxeid va tomirlar) hamda mexanik to ‘qimalar- 
y o g ‘och tolalari yoki libriform lar ham ko‘plab uchraydi. Hujayralaming 
qobiqlari barcha to ‘qim alarda lignin bilan singdirilgan b o iib , uning 
m iqdori turli hujayralarda turlichadir. Bu kabi hujayra qobiqlari 
selluloza hujayralariga qaraganda juda qattiq, m o ‘rt va egiluvchanligi 
past b o ia d i. Y og‘ochning m ustahkamligi undagi lignin miqdori bilan 
b o g iiq d ir. M asalan, q o ra daraxtning qattiq y o g ‘ochi tarkibida 35% 
gacha lignin, m ustahkam eman daraxtining y og‘ochida 28% va 
terakning 
yumshoq 
y o g ‘ochida 
21% 
gacha 
lignin 
mavjud.


Y og‘ochlashgan qobiqlar suvni kam o lad i, shu sababli ham qurish 
jarayonida ular k o ‘p hajmini yo‘qotm aydi. Y o g ‘ochning tirik elem entlari 
markaziy tolalar, 
yog‘och parenxim asi 
va 
almashuvchi 
to lalar 
k o ‘rinishda uchraydi. Hujayra qobiqlari y o g ‘ochlashuviga qaram ay, 
ushbu elem entlam ing hujayralari uzoq v a q t tirik saqlanadi, hatto b a ’zan 
o ‘sishi va b o iin ish i ham mumkin. T a n a markazidagi tolalar o ‘t 
o'sim liklarga nisbatan daraxt o ‘sim liklarda kuchli rivojlangan boMadi. 
Ushbu tolalar daraxt turini yog‘ochiga q arab aniqlashda asosiy belg ilar 
sifatida xizmat qiladi va yog‘ochning tex n ik xususiyatlariga katta ta ’sir 
ko'rsatadi. K o‘p bargli daraxtlaming y o g ‘o chida tomirlar va traxeidlar 
birgalikda uchraydi, ninabargli daraxtlarda b o ‘lsa tomirlar mavjud em as, 
ulaming yog‘ochi 90-95% traxeidlardan iboratdir.
Bargli daraxtlaming yog‘ochini k o ‘n d alan g kesimida tom irlam ing 
teshiklarini oddiy ko‘z bilan ko‘rish m um kin, lekin ninabargli 
daraxtlarda traxeidlam i mikroskopsiz k o ‘rish mushkuldir.
Y og‘och tarkibida tomirlami m avjudligi ulardan suv o ‘tishini 
osonlashtiradi; bargli daraxtlarda n inabarglilarga qaraganda suv 5 
marotaba tez o'tadi. Daraxt tanasining egiluvchanligi tom irlar va 
traxeidlaming 
ichki 
b o ‘shliqlari 
h ajm ig a 
b o g iiq d ir, 
m asalan, 
lianalaming egiluvchan, daraxtlarga o ‘ralib o ‘suvchi tanalaridagi 
tomirlari yo ‘g ‘ondir. Y og‘ochning m ex an ik to ‘qim alari-libriform lari 
tolalari traxeidlarda 2-3 marta qisqaroq b o ‘lib, uzunligi 1-1,5 m m ga 
tengdir. Shuning uchun bargli daraxtlam ing y o g ‘ochi ninabarglilarga 
qaraganda qog‘oz ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida aham iyati 
pastroqdir.
Y og‘ochda libriformlar qanchalik k o ‘p b o ‘lsa, u shunchalik zich, 
mustahkam va o g ‘irdir. Y og‘ochi tarkibida 75% gacha libriform m iqdori 
qayd etilsa, ular temir yoki tosh daraxtlar deyiladi (uzoq sharq tosh 
qayini, temir daraxt va hokazo). Y og‘ochning elementlari bizga m a ’lum
b o ‘lgan kambiy ketma-ketligida joylashadi va u vegetatsiya dav rid a 
yaqqol seziladi. Bahorda yirik va yupqa qobiqli hujayralar (birlam chi 
yog‘och) yozda va vegetatsiya oxirida m ayda va qalin qobiqli hujayralar 
(kechki yog'och) hosil bo‘ladi, shu sabab y o g ‘och k o ‘ndalang kesim ida 
b a ’zan yaqqol, b a ’zan sezilarsiz ko‘zga tashlanuvchi yillik h alq alar 
(qatlamlar) vujudga keladi. Birlamchi y o g ‘och tana markaziga yaqin, 
kechki yoki ikkilamchi yog‘och qatlami halqaning tashqi qavatini tashkil 
etadi. Ushbu halqalar daraxt yoshini aniqlovchi omil bo‘lib xizm at 
qiladi. Birlamchi yoki ertagi yog‘ochda suv o ‘tkazuvchi elem entlar, 
kechki yog‘ochda bo‘lsa, asosan m exanik to ‘qimalar shakllanadi.


O datda bir yilda bitta y illik halqa hosil b o ‘ladi, lekin b a’zan ikkita halqa 
(daraxt sovuqda va zararkunandalardan zararlanganda) zaxiradagi 
kurtaklar у ana o ‘sishni davom ettirsa, yolg‘on birlamchi yog‘och 
qatlam i hosil b o ‘lishi m um kin. Tropik mintaqadagi daraxtlarda yillik 
halqalar yilni quruq v a n a m davrlariga to ‘g ‘ri keladi. Yillik halqalar 
k o ‘p hollarda m u ayyan b ir y o ‘nalishda kuchli rivojlangan, qarshi 
tom onda b o ‘lsa riv o jlan ish sustroq bo ‘ladi. N atijada daraxt tanasining 
m arkazi k o ‘ndalang k e sim d a bir tomonga surilgan bo'ladi. Yillik 
halqalam i bu kabi rivojlan ish i ekssentrik rivojlanish deyiladi. Buning 
asosiy sababi shamol b o ‘lishi mumkin: doimiy shamol esuvchi tomonda 
halqalar sust, aksinch a daraxt egilib siqiluvchi tomonda kuchli 
rivojlanadi. 0 ‘rm on chekkasida o ‘suvchi daraxtlarda ham ekssentrik 
holat kuzatiladi. U m um an olganda, ekssentrik yillik halqani mavjudligi 
y o g ‘och sifatini p asaytiradi va unga ishlov berishni mushkullashtiradi. 
Birlamchi p o ‘stloq faq at novdalarda uchraydi va u asosan kolenxima 
ham da xlorofilli p aren xim a p o ‘stlog‘idan iborat bo‘ladi. Yozning 
ikkinchi yarm ida bu y u p q a p o ‘stloq p o ‘kaklasha boradi va p o ‘kakli 
kam biy hosil b o ‘ladi. P o ‘kakli kambiy tashqi tomonda p o ‘kak, ichki 
tom onda yashil parenxim a-felloderm adan iboratdir. Daraxt po‘stlog‘i 
asosan himoya funksiyasini bajaradi, qattiq sovuqlardan va yozgi oftob 
qizishidan hamda y o n g ‘inlardan va yirik hayvonlardan daraxtlami 
yaxshi himoyalaydi.

Download 29,06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   240




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish