2021-yil 25-noyabr 2021-yil

 
усуллар
 
ишсизлик даражаси пасайишига, меҳнат ресурсларидан сама-
рали фойдаланиш, ишчи кучига қониқмаган талабни бартараф қилиш, ишчи кучига 
талаб ва таклифнинг энг мақбул нисбатига ва бошқаларга таъсир қилади. Меҳнат 
бозорида давлат фаолияти турли хил вазифаларни амалга ошириши, меҳнат бозори 
элементлари ва бошқа объектларни тартибга солишга йўналтирилган бўлиши мум-
кин. Тартибга солишнинг мақсадлари ва вазифаларига боғлиқ ҳолда, давлат меҳнат 
бозорига таъсир қилишнинг бошқа усуллари ва воситаларини танлайди. 
Таъкидлаш лозимки, меҳнат бозорини тартибга солишнинг йўналишлари 
бўйича
 
усуллар қуйидагиларга ажратлади: меҳнат бозорига тўғридан-тўғри таъ-
сир усуллар (масалан, қонунчилик) ёки унга билвосита таъсир қилувчи усуллар 
(солиқ, бюджет, пул-кредит сиёсати; ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга 
солиш ва давлат томонидан нарх шаклланишини тартибга солиш орқали даро-
мад-ларни тартибга солиш сиёсати). Молиявий рағбатлар ва давлат капитал 
қўйилмалари ёрдамида шаклланган, алоҳида қишлоқ хўжалиги тармоқлари ва 

---

67
ҳудудлар учун нисбатан яхшироқ шароитларни таъминлаши мумкин. Айирим 
ҳолатларда узоқ чузилган инқироз ҳолатида бўлган ҳудуд ва хўжалик бирликла-
рига ёрдам кўрсатилади; бошқа ҳолатда – ҳудуд ва тармоқ ичида прогрессив 
силжишларга олиб келувчи, ишлаб чиқариш турлари ва хўжаликнинг янги тар-
моқларини ривожлантириш маъқулланади. Бу эса уларда иш билан бандликнинг 
ўсишини рағбатлантиради. Шу билан бирга тескари мақсадда ишлаб чиқариш-
нинг ҳаддан зиёд концентрациясини пасайтириш бўйича ҳам чоралар қабул қи-
линиши мумкин. 
Давлат томонидан тартибга солиш иқтисодий механизми меҳнат бозори-
ни тартибга солишнинг энг муҳим қисми ҳисоб-ланади. Бу механизмни ишлаб 
чиқиш иқтисодиётни тартибга солишнинг асосий вазифаларидан бири санала-
ди. Меҳнат бозорини давлат томонидан тартибга солишнинг асосланган иқти-
содий механизм бу бозорнинг турли хил параметрларига давлат таъсирини 
шакллантиришнинг ижтимоий-иқтисодий усуллари асосида меҳнат муносабат-
лари шаклланиш тизимини ифодалайди. У меҳнат бозори элементлари ва омил-
ларига уларга таъсир қилувчи турли хил шакллар, усуллар ва воситалар ёрдамида 
таъсир қилиш йўлларини акс эттиради. 
Меҳнат бозорини тартибга солишниг кўлами бўйича усуллари миллий, 
ҳудудий ва ички меҳнат бозорини тартибга солишга йўналтирилган. Кўпгина 
усуллар меҳнат бозори турларининг бир нечтасини тартибга солади. Масалан, 
мамлакат миқёсида амалга ошириладиган пул-кредит ва инвестицион сиёсат ҳу-
дудий ва ички меҳнат бозорлари коньюнктурасига ўз таъсирини ўтказади. 
Давлат томонидан тартибга солишнинг субъектлари бўйича Меҳнат ва 
аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан марказлашган ҳолда 
ҳукуматнинг давлат органлари топшириғи асосида меҳнат бозоридаги ҳудудий 
дастурлар ишлаб чиқилиши, иш берувчилар вакиллик органлари, касаба уюш-
малар ва давлат бандлик хизмати ёрдамида бажариладиган усуллар ижтимоий 
ҳамкорлик механизми асосида амалга оширилади. 
Меҳнат бозорини тартибга солишнинг кўпчилик усулларини бир нечта 
мезонлар бўйича таснифлаш мумкин. Масалан, иқтисодий шаклларга теги-
шли бўлган кўпчилик усуллар миллий даражада қўлланилади ва меҳнат бозо-
рига билвосита таъсир қилади. Булар иккита мезон бўйича ажралади: солиқ 
солишнинг юқори даражаси; айирим тармоқларда давлат мулкини ошиши 
(кўпайиши), бунинг натижасида ишчи кучига бўлган талабнинг ошиши ёки 
қисқариши, тармоқ бўйича ёки ҳудудда ўртача иш ҳақи ўзгариши мумкин. 
Тартибга солиш воситаси сифатида давлатнинг меҳнат бозорини тартибга со-
линувчи элементларига ўзига хос таъсир дастаги тарзида қўлланиши мумкин 
бўлган ижтимоий-иқтисодий тизим элементлари ёки элементлари йиғиндиси 
тушунилади. Меҳнат бозорини тартибга солиш воситалари асосан давлат қўли-
да бўлади. Меҳнат бозорини тартибга солишнинг асосий воситалари қуйидаги-
лар ҳисобланади: ишчиларнинг минимал ва ўртача иш ҳақини тартибга солиш, 
бюджет-солиқ сиёсати асосида тартибга солиш, давлатнинг даромадлари ва 
ҳаражатларини ҳамда фуқораларнинг даромадларини тартибга солиш, давлат 
томонидан дастурлаш ва бошқалар. 
Давлатнинг меҳнат бозорига таъсир қилувчи воситаларидан бири бют-
жет-солиқ асосида тартибга солиш ҳисобланади. Тўғридан-тўғри хўжалик юри-

---

68
тишни тартибга солиш бюджет ёрдамида амалга оширилади. меҳнат бозорини 
тартибга солишга давлат ҳаражат-ларини қоплаш учун молиявий маблағлар 
билан таъминловчи асосий восита солиқлар ҳисобланади. Улар меҳнат бозори 
субъектларининг фаолиятига таъсир қилиш учун кенг даражада қўлланилади. 
Солиқлар ёрдамида давлат томонидан тартибга солиш ҳал қилувчи даражада 
солиқ тизими танланишига, солиқ ставкалари юқори-лигига ҳамда солиқ имти-
ёзларининг тури ва ўлчовларига боғлиқ. Солиқлар давлат томонидан тартибга 
солишда иккита ролни ўйнайди: давлатнинг меҳнат бозоридаги ҳаражатлари 
асосий молиявий манбаи ҳамда тартибга солиш воситаси ҳам ҳисобланади. Бун-
дан, давлат бюджет органлари вазифаси нафақат бюджетни даромад манбалари-
га солиқлар солишдан иборат бўлмай, балки меҳнат бозори субъектлари ҳулқига 
таъсир қилувчи нозик механизмни яратишдир. 
Меҳнат бозорини тартибга солишнинг бошқа воситаси давлат томонидан 
дастурлаш ҳисобланади. Инқироз, оммавий ишсизлик шароитида меҳнат бозо-
рини тартибга солиш воситаси сифатида давлат томонидан дастурлаш қўллани-
лади. Фавқулодда дастурлар оғир (критик) ҳолатларда ишлаб чиқилади ва улар 
маъмурий тартибга солиш усуллари орқали амалга оширилади. Амалда бозор 
иқтисодиётли барча давлатларда мақсадли дастурлар амалага оширилади. Да-
стурлар тузилишига, амалга оширилишига ва улар устидан назоратга жавобгар 
давлат муассасалари иқтисодий дастурлашнинг субъектлари ҳисобланади. Да-
стурлар давлат ҳукумати органлари томонидан ишлаб чиқилади, хусусан, Респу-
бликамизда Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза 
қилиш вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади. Молия вазирлиги ҳам дастурлар-
ни молиялаштириш режасини ишлаб чиқади. Дастурларни ишлаб чиқишга каса-
ба уюшмалар вакиллари, тадбиркорлар уюшмаси, марказий банк, савдо-саноат 
палатаси ҳам кенг даражада жалб қилинади.
Умуман олганда, дастурлар керакли йўналишда меҳнат бозорининг иқти-
содий ривожланишини таъминлайди. Дастурлаш давлатнинг барча усулларини 
қўллашга ва айирим давлат орган-ларининг тартибга солувчи тадбирларида 
қарама-қаршиликлар ва келишмовчиликларга йўл қўймасликка имкон беради. 
Иқтисодий дастурлар доирасида давлат томонидан молиявий рағбатлантириш 
айрим ижтимоий гуруҳларнинг рақобатбардошлигига сезиларли ва нотекис 
таъсир кўрсатади ҳамда манфаатлари камситилганларнинг қаршиликларини 
келтириб чиқариши мумкин.