1-Lekciya. Ómir iskerligi qáwipsizligin támiyinlew tiykarlari Reje

1.2. Ómir iskerlikqáwipsizligi pániniń maqseti hám waziypalari
Ómir qáwipsizligi (I.Ó.Q) — islep shiǵariw hám óndirislik emes sharayatinda insandi dógerek átirapina tásirin esapqa alǵan jaǵdayda qáyaipsizlikti támiyinlewge baǵdarlanǵan bilimler sistemasi bolip esaplanadi.
Ómir qáwipsizligi pániniń maqseti islep shiǵariwda avariyasiz jaǵdayǵa erisiw, jaraqatlaniwdiń aldin aliw, insanlar den sawliǵin saqlaw, miynet qábiletin asiriw, miynet sapasin asiriw bolip esaplanadi.
Qoyilǵan maqsetke erisiw ushin tómendegi eki máseleni sheshiw lazim boladi:
1. Ilmiy (insan-mashina sistemasin; dógerek-átrap-insan, qáwipli (zárerli) islep shiǵariw printsipleri hám basqalardi matematik konstruktorlaw);
2.Ámeliy (úskenelerge xizmet kórsetiwde miynet qáwipsizligin támiyinlew).
Ómir dawaminda insandi dógerek-átrap hám oniń sirtqipayda etiwshileri menen óz-ara tásiri Yu.N.Kurjakovskiydiń «Ómir tek materiallar, energiyalar hám informatsiyalar aǵimlarin tiri dene arqali háreketi barisinda payda bola almaydi» degen ómirdi saqlaw nizamina mas jaǵdayda elementler arasindaǵi materiallar massasiniń,hámme túrdegi energiyalar hám informatsiyalardiń aǵimlari sistemasina tiykarlanǵan. Ómirdi saqlaw nizamindaǵi aǵimlar insanǵa ózin aziq-awqat, suwǵa, hawaǵa, quyash energiyasina, orap turǵan ortaliq haqqindaǵi informatsiyalarǵa bolǵan talaplarin qanaatlandiriwi ushin kerek. Usi menen bir waqitda insan ómiri fazasida ózinen ańli iskerligi menen baylanista (mexanik, intellektual energiyalar), bioliogik barisi shiǵimlari kórinisindegi belgili massadaǵi materiallar aǵimlari, jilliliq energiya hám basqa energiya aǵimin ajiratadi.
Materiallar hám energiyalar aǵimi almasiwi insan qatnaspaytuǵin jaǵdaylar ushin da xarakterli boladi. Tabiy ortaliq ózimizdiń planetamizga quyosh energiyasi aǵiminiń kelin támiyinleydi. Bul bolsa óz náetinde biosferada ósimlik hám haynlar aǵimin, materiallar (hawa, suw) adiabatik aǵimin, hár túrli energiyalar aǵimin, sonnan ayriqsha jaǵdaylarda tabiy ortaliqta energiyalar aǵimin júzege keltiredi. Texnosfera ushin hámme túrdegi shiyki zat hám energiyalar aǵimi, ónimler hám adamlar náwbeti aǵimlariniń hár túrliligi; shiǵindi aǵimlari (atmosferaǵa taslanip atirǵan shiǵindilar, suw háwizleri taslanip atirǵan sanaat hám basqa patas suwlar, suyiq hám qatti shiǵindilar, hár túrli energetik tásirler) xarakterli.
Hár qanday xojalik júritiwdiń shiǵindilari hám keri nátiyjesi boladi hám olardi joǵaltip bolmaydi. Olardi bir fizik-ximik kórinisten basqa kóriniske ótkeriw yamasa keńislikke shiǵarip jiberiw múmkin . Texnosfera, bunnan basqa tosatdan partlw, jalin nátiyjesinde, qurilis konstruktsiyalariniń buziliwinda, transport avariyalarinda hám soǵan uqsaǵan úlken muǵdardaǵi hám energiya aǵimin júzege keltiriwi múmkin.
Jámiyetlik ortaliq tábiy hám texnogen álemin ózlestiriwge baǵitlanǵan insanǵa xarakterli bolǵan hámme energiya aǵimlarin islep shiǵaradi hám paydalaniladi, jámiyatta shegiw, alkogol ishimlikler, narkotik zatlar hám soǵan usaǵan paydalaniwǵa baylanisli zárerli jaǵdaylardi payda etedii.
«Insan - dógerek-átirap» sistemasin hár túrli komponentleri energiya hám informatsiyalardi xarakterli máseleler aǵimin tómendegishe kórsetemiz: