1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

261-savol:Zardushtiylikka doir timsollarning mumtoz adabiyotdagi talqini
Javob:


265-savol:Sharq adabiyotida yetti soni bilan bog’liq adabiy qarashlar
Javob:o’zbek mumtoz adabiyotida eng ko’p qo’llaniladigan va turli tuman ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan raqamlardan biri 7 raqamidir.Bu raqam A.Navoiyning “Xamsa”asarida ham ko’p qo’llangan.Yahudiylarning “Tavrot” kitobida 7 raqami ilohiylashtirilgan.Unga ko’ra bu raqam quyosh tizimidagi yetti sayyora va fafakfdagi yetti farishta bilan bog’liq deb tasavvur qilingan..Bular:Quyosh-Rafiyil;Oy-Jabroyil,Mars-Zuhra-Shamoyil,Merkuriy-(Utorid)-Mikoyil,Yupiter-(Mushtariy)-Zadkoyil,Venera-Annoyil,Saturn(Zuhal)-Kafzoyil.Hafta kunlarining ketma ket nomlanishi ham shu farishtalar nomi bilan bog’liq deb qaralgan. “yetti falak “ tushunchasi aslida:qadimgi ajdodlarimizning islom paydo bo’lishidan oldin shakllangan ibtidoiy tasavvurlari bilan bog‘liq bo‘lib, bevosita yetti raqami haqidagi qadimiy mifologik qarashlar ta’sirida yaratilgan. Hozirgi ilmiy-texnika sohasida erishilgan yutuqlardan ma’lumki, olam cheksizdir. Yetti falak va sakkiz qavat jannat haqidagi afsonalar hamda e’tiqodiy qarashlar xalq og‘zaki ijodiyotida saqlanib qolgan. Ko‘rinib turibdiki, islom mifologiyasi olamning afsonaviy qiyofasini tasvirlashda an’anaviy “yetti” raqamidan foydalangan” Alisher Navoiy “Xamsa”sining to‘rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor”da yetti raqami haqidagi xalq qarashalari to‘la saqlanib qolgan. Bahrom yetti kun davomida yetti qasrdagi yetti iqlimning yetti go‘zali bilan hamsuhbat bo‘ladi.Bu suhbatlar yetti qasrda, yeti go‘zal, yetti hikoyachi bilan biragalikda amalga oshadi. Qasrlarga xos ranglar ham tanlanadi. Ular ham yettitani tashkil qiladi.
“Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonidagi ranglar garmoniyasi Bahrom,Dilorom va yetti hikoyaga kirgan obrazlarni yaratishda muhim badiiy vositalardan biri vazifasini bajargan va asar mazmunini yanada chuqurroq ifodalash uchun xizmat qilgan”Shoh Bahromning holatiga qarab ranglar o‘zgarib boradi. Doston asosini tashkil etuvchi yetti musofir hikoyasi ham yetti go‘zal sarguzashti bilan bog‘liq. Bahrom har bir qasrda mehmon b o‘lganida o‘sha iqlim yo‘lidan ketayotgan musofirning maroqli hikoyasini tinglaydi.Navoiy dostonidagi yetti go‘zal, avvalo, yetti iqlimdan keltirilgan yettita qiz sifatida tasvirlanadi. Buyuk shoir o‘z asariga asos bo‘lgan yettilik qolip sirini olamning tuzilishi haqidagi afsonaviy e’tiqodlar bilan bog‘lab izohlaydi. Chunki yetti qasr, yetti rang, yetti qiz, yetti musofir, yetti kun, yetti iqlim tushunchalari O‘rta Osiyoda yashagan qadimgi elatlar dunyoqarashiga borib taqaladi. Hatto ajdodlarimizning afsona va rivoyatlari majmuasi “Avesto”da aytilishicha, olam yetti qismga bo‘linadi. “Yetti kirshvor”, ya’ni “Yetti iqlim” deb ataluvchi bu bo‘linishga ko‘ra olam yetti iqlimga bo‘lingan. Oltinchi qismining markazida joylashgan yettinchi iqlim – Xorazmdir. Buni qarangki, “Sab’ai sayyor”da ha yettinchi kuni oq qasrda Bahromshohni qarshilagan go‘zal yettinchi iqlim –Xorazmdan edi. Navoiy yetti iqlim haqidagi an’anaviy xalq qarashlariga tayanib turib yetti go‘zal obrazini yaratgan. Adabiyotshunos olim S. Hasanov ushbu doston yuzasidan olib borgan tadqiqotarida shunday yozadi: “Asarda “yetti” so‘zi yetti yo‘lovchi va ularning yetti hikoyasi, yetti iqlim, yetti go‘zal, yetti shoh, yetti qasr, yetti rang, yetti kun, yetti falak, yetti sayyora va hokazolarga nisbatan to‘qson marta ishlatilgan. Asar mazmunining asosida esa Navoiyning o‘zi aytganidek, har bir insonning baxt-saodat yo‘lida o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan, insonparvarik g‘oyalarini o‘zida mujassamlashtirgan yetti hikoya yotadi. Qolganlari esa doston-ning shakliy tarkibiga xizmat qiladi”