Wo’zbekstan baylani’s ha’m informaci’yali’q agentligi tashkent informaciyaliq texnologiyalari universiteti no’kis filiali

U ha’ribi u ha’ribinen diakritikaliq belgige iye boliwi menen ajiraladi. Ol da so'zdin' basinda, ortasinda jumsaladi, al so'zdin' aqirinda jumsaliwi sheklengen.

U ha’ribinin so'zdin' basinda jumsaliwi: u'lken, u'nsek, uz, u'pelek ham t.b. So'zdin' ortasinda jumsaliwi: tu'lid, ku'shli, kum, tu's ham t.b.

U ha’ribinin jazba turinin kishi ha’ribi astin'g'i bo'leginen keyingi ha’ripke tutastirilip jaziladi: u'ki, u'hcen, u'les, u'git ham t.b. Onin jazba turinin bas ha’ribi de astin'g'i bo'leginen keyingi ha’ripke tutastirilip jaziladi: usen, umit, ulpet ham t.b.

Solay etip qaraqalpaq tilinde erinlik dawisli seslerdi bildiretugin ha’riplerdin so'zlerdin' basinda, ortasinda ham aqirinda jumsaliwinin' o'zine tan ozgeshelikleri bar. Olardin so'zdin' aqirinda jumsaliwi sheklengen.

Har bir tildin imla qag’iydalarin islegende belgili bir tiykarlarga su'yeniledi. Qaraqalpaq tilinin imla qagiydalarin islegende ush tiykar esapqa alingan: fonetikaliq, morfologiyaliq ham tariyxiy.

Qaraqalpaq tilinde ko'plegen so'zler qalay aytilsa, qalay esitilse solay jaziladi: terek, bala, qalem, ana, ata, sana, kel, ket, jol ham t.b. So'zler qalay aytilsa, qalay esitilse solay jaziw fonetikaliq tiykarda iske asadi. Biraq barliq so'zler qalay aytilsa solay jazila bermeydi: basshi sozi bassi, sanliq sozi salliq, sezse sozi sesse ham t.b. Bolip aytilip, olardin jaziliwi menen aytiliwi bir-birine siykes kelmeydi. Jaziwda olardin tu’birlerdin pu’tinligin saqlap jaziw esapqa alingan. Bul morfologiyliq tiykarda sozlerdin jaziliwi bolip esaplanadi.

Qaraqalpaq tilindegi kopshilik sozler usi eki tiykarga su’yenip jaziladi. Sonin menen birge ayirim so'zlerdin' jaziliwinda tariyxiy tiykar esapqa alingan. Onda tilde ayirim so'zler eki ham onnan da kop fonetikaliq variantlarda qollanilip, imlada olardin tek birewin jaziw esapqa alingan. Maselen, samal sozi samal, sagal sozi sagal, gelle sozi kelle, jiynalis sozi jiylanis, aynalayin so'zi aynanayin him aylanayin ham t.b. Olardin daslepkilerin jaziw hizirgi imla qagiydalari boyinsa duris dep esaplanadi. Qaraqalpaq tilindegi tagdir sozi tagdiyir, qanige sozi qaniyge, dalil sozi daliyl torinde de eki torli aytilip him jazilip ta kiyatir. Olardin da dislepkilerin jaziw imla qagiydalari boyinsa duris bolip esaplanadi.

4.Qaraqalpaq tilinde b, d, g, g, j, z, v, p, t, x, q, sh, s, f, x, h, m, n, n, r, y, w, l ha’ripleri dawissiz seslerdi anlatadi. Olardi aytqanda okpeden shiqqan hawa agimi soylew agzalarinin qanday da bir jerinde tosqinliqqa ushiraydi. Olar buwin quray almaydi. Dawissiz seslerdi bildiriwisi hariplerdin isinde birewi (s) ha’ripler birikpesinen turip, ol 3 dawissiz sesti anlatadi: 1) sh; 2) sh; 3) sh. Dawissiz ts sesin bildiriw ushin ts ha’ripler birikpesi jumsaladi. Solay etip qaraqalpaq tilinde dawissiz seslerdi anlatiw usin 23 ha’rip bolip, olardin birewi ha’ripler birikpesinen ibarat.