Vzu davlat va huquq asoslari

§. Axloq va huquq

Axloq — kishining jamiyatdagi xulqini normativ tartibga soluvchi usullardan biri. U ijtimoiy hayotning barcha sohalari — mehnat, maishiy turmush, oila, siyosat, xalqaro munosabatlar va shu kabilarga aloqador. Axloq — ijtimoiy ong shakllaridan biri, shu bois butun ijtimoiy ong singari uning ham tuzilishi bir xil emas. Jamiyat aksariyat qismining asrlar davomida shakllangan axloqiy tushunchalari alohida ijtimoiy guruhlarning, boz ustiga alohida individlarning axloqiga mos tushmasligi mumkin. Lekin, har holda, jamiyatdagi hukmron axloq jamiyat a’zolari ko'pchiligining xulq- atvorini belgilab beradi. Axloqning alohida xususiyati shundan iboratki, axloq normalariga amal qilish jamoatchilik fikri orqali ta’minlanadi.
Jamiyatdagi yozilmagan xulq-atvor qoidalarining majmuidan iborat bo‘lgan axloqdan farqli ravishda huquq — ma’lum yuridik shakllar, ya’ni manbalarda, jumladan qonun, farmon, qaror va huquqda namoyon boiuvchi ijtimoiy xulq-atvor qoidalarining qat’iy ifodalangan tizimi. Huquq normalari asosan, yozma shaklda bo‘ladi.
Axloqdan farqli ravishda, huquq qoidalari umummajburiy xususiyatga ega. Ularni bajarish davlatning majburlash kuchi orqali ta’minlanadi. Shu kabi ba’zi farqlarga qaramay, axloq va huquq bir qancha umumiy xususiyatlarga ega.
Axloq va huquq o'rtasidagi asosiy farq quyidagilarda namoyon boiadi:

• 
  huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ruxsat etilgan boiadi;
  
• 
  axloq normalari (ezgulik va yovuzlik, adolat va nohaqlik kabilar) esa davlatning yordamisiz o'z-o'zidan shakllanadi;
  
• 
  huquq normalarida davlat irodasi, axloq normalarida esa jamoatchilik fikri ifodalanadi;
  
• 
  huquq normalari, zarur hollarda, davlatning majburlov kuchi orqali, axloq normalari esa jamoatchilik fikri orqali amalga oshiriladi;
  
• 
  axloq normalari ijtimoiy munosabatlarning kengroq doirasini (do'stlik, o'rtoqlik va hatto sevgini ham) tartibga soladi. Huquq esa ijtimoiy munosabatlarning torroq doirasini qamrab oladi;
  
• 
  huquqda xulq-atvorni baholash mezoni «qonuniy-noqonuniy», axloqda esa «yaxshi-yomon»dan iborat; huquq normalari aniq ko‘rinishga ega. Hatto, ba’zan biror tinish belgisining qayerda qo'yilganligi ham inson taqdirini hal qilishi mumkin. Rus tilida mashhur bir ibora bor: «Помиловаmь, нельзя казниmь» («Afv etilsin, qatl etish mumkin emas»). Bunda odamning hayoti saqlab qolinishi kerak. Agar vergul «нельзя» (mumkin emas) so'zidan keyin qo'yilsa, u holda o'sha odam qatl etilishi kerak boiadi: «Помиловаmь нельзя, казниmь» (Bunda buyruq «afv etish mumkin emas, qatl etilsin» ma’nosiga ega boiadi).
  

Huquq va axloq ko'pincha bir yo'nalishda harakat qiladi. Ba’zan huquq jamiyatning eskirgan axloq normalaridan xalos boiishiga ko‘maklashadi (masalan, xun olish). Shu bilan birga, huquq axloq («ezgulik» va «adolat» tushunchalari) asosida shakllanadi. Ko‘pincha, sud «sha’n va qadr-qimmatni haqoratlash», «qo'pollik» va boshqa shu kabi tushunchalarni to'g'ri tushunish maqsadida axloq qoidalariga murojaat qiladi.
Huquq tizimi. Huquq — ichki yaxlitligi va o'zaro muvofiqligi bilan ajralib turadigan muayyan tizim. Lekin, boshqa tizimlar kabi, huquq ham huquq tarmoqlaridan iborat kichik tizimlarga bo'linadi.
Davlatning yuridik normalari yig‘indisi uning huquqini tashkil etadi. Huquqiy normalar turli-tuman boiib, ular o'zaro mustahkam bog'langan, muvofiqlashgan va yaxlit huquq tizimini tashkil etadi.
Huquqiy tartibga solish predmeti — ushbu huquq tarmog'ining normalari ta’sir o'tkazadigan munosabatlar, huquqiy tartibga solish usuli esa — ushbu ta’sir o'tkaziladigan vosita.