Vrach faoliyatining huquqiy asoslam

Miya o‘limini aniqlash muammosi
Murdadan  a’zo  va  to‘qimalami  olishda  muhim  ahamiyatga 
ega  bo‘lgan  masalalardan  biri  a’zolarning  donordan  olinadigan 
muddatini, va u bilan uzviy bog‘liq holatda o ‘lim yuz bergan vaqtni 
aniqlashdir.  Tabiiyki,  o‘z  faoliyatini  keyinchalik  davom  ettira 
oladigan tirik  a’zo va tirik  to‘qimagina  ko‘chirib  o ‘tkazish  uchun 
olinishi  mumkin.  Shu  sababli  shaxsning  o ‘limi  va  transplantantni 
olish  oralig‘idagi  vaqtni  imkon  darajasida  qisqartirish  zaruriyati 
tug‘iladi.
Klinik  o‘lim  organizmning hayot va o‘lim o ‘rtasidagi  oraliq 
bosqichi  bo‘lib,  yurak  va  nafas  to‘xtagandan  so‘ng  qisqa  muddat 
oralig‘ida  (5-6  daqiqa)  bosh  miyaning  oliy  qismlari  faoliyati 
davom  etadi.  Ushbu  holatni  huquqiy  va  etika  nuqtai-nazaridan 
o ‘lim sifatida baholash mumkin emas, binobarin organizmni qayta 
tiriltirish imkoniyati  saqlanadi.  Keyinroq  yurak va  nafas  faoliyati 
tiklanmasa,  bosh  miyada  orqaga  qaytmas  o‘zgarishlar  vujudga 
keladi va o‘lim yuz beradi.
Anesteziologiya 
va 
reanimatologiyaning 
zamonaviy 
imkoniyatlari  insonni  hamma  vaqt  hayotga  qaytarish  imkonini 
bermasa  ham,  ammo  miya  o‘limidan  so‘ng  a’zo  va  to‘qimalarda 
hayotiy jarayonlami uzoq muddat davomida saqlab turishi mumkin.

---

Shu  sababli  reanimatsion  tadbirlami  to‘xtatish  va  keyinroq  a ’zo 
yoki  to‘qimalami  olishning  maqsadga  muvofiqligi  donorning 
individ  sifatida  hayotga  layoqatliligi  masalasiga  bog‘liq  bo‘lib 
qoladi.
Vrachlar  konsiliumi  tomonidan  belgilangan  tartibda  o ‘lim 
fakti  qayd  etilgandan  so‘ng  reanimatsion  chora-tadbirlami  yana 
davom  ettirishga  ehtiyoj  qolmaydi.  Professor  S.  Ya.  Doletskiy 
qayd  etganidek,  “bemorning  hayoti  uchun  kurashish,  dogma 
ko‘rinishidagi  fikrlaming  mavjudligiga  qaramay,  faqatgina  uni 
qutqarib qolishga umid bo‘lgandagina adolatlidir”.
Haqiqatdan ham, reanimatsion chora-tadbirlaming maqsadga 
muvofiqligi  va asoslanganligi  faqat organizmning  hayotiy  muhim 
faoliyatlarini  to‘laqonli  tiklash  imkoniyatining  mavjudligi  bilan 
belgilanadi. Bosh miya hujayralarining o‘Iimi yuz bergandan so‘ng 
ularni davom ettirishdan ma’no qolmaydi.
Reanimatologiyaning  zamonaviy  yutuqlari  xushni  qayta 
tiklashga  umid  qolmagan  holda  o‘pkaning  sun’iy  ventilyatsiyasi 
yordamida yurak faoliyatini turg‘un saqlab turish imkonini beradi. 
Bosh  miya  o ‘lgan,  qon  aylanish  va  nafas  sun’iy  tarzda  ushlab 
turilgan odamni tirik deb hisoblash mumkin  emas  (A.  P.  Gromov, 
1976).  V.  A.  Negovskiy  (1977)  fikricha,  ongli  hayotga  hech 
qachon qayta olmaydigan bunday holatni odam yoki shaxs sifatida 
atab  bo‘lmaydi,  u  qarindoshlari  va yaqinlari  uchun  faqat  ma’no- 
maqsadsiz azob manbaiga aylanadi.
Miya  o ‘limi  haqida  qaror  qabul  qilish  va  shundan 
so‘ng  reanimatsion  tadbirlami  to‘xtatish  vakolati  vrachlarga 
berilgan.  Hayotni  sun’iy  tarzda  ushlab  turish  texnologiyasining 
rivojlanishi  munosabati  bilan  o‘lim  faktini  qayd  etish  masalasida 
muammolar yuzaga kelishidan tashvishga tushgan Anesteziolog va 
reanimatologlammg Xalqaro  kongressi  uzoq  1957 yildayoq  o ‘sha 
vaqtdagi katolik cherkovining rahbari Papa Piy Xllga murojaat etib, 
o ‘lim va hayot o ‘rtasidagi chegarani aniqlashda qanday mezonlarga 
amal qilish masalasiga aniqlik kiritib berishini so‘raganda, u o‘lim

---

faktini aniqlash vrachning ishi ekanligini e’tirof etgan. Zero, o‘lim 
faktini qayd etish mas’uliyati ruhoniyga emas, balki aynan vrachga 
taalluqli ekanligini cherkov ham ma’qullaydi.
Miya  o iim i  -   bu  mustaqil  nafasning  to‘xtashi  va  barcha 
o ‘zak reflekslarini so‘nishi, qayta tiklanmaydigan hushsizlik holati 
bilan  namoyon  boiadigan  bosh  miyaning,  shu  jumladan  uning 
o ‘zak  qismlarining  ham  oiishidir  (A.  M.  Gurevich,  1997).  Miya 
o iim i  haqidaga  bu  kontseptsiya  ilmiy  asoslangan,  etarli  darajada 
isbotlangandir.  Ushbu  fikr bosh miyada qaytmas  o‘zgarishlaming 
rivojlanishini  odamning  individ  sifatida  oiim iga  tenglashtiradi. 
Ayni  vaqtda  mazkur  talqin  o iim   haqidagi  odatiy  tasavvurlarga 
nafaqat  mos  kelmaydi,  balki  m a’lum  m a’noda  ulami  inkor  ham 
etadi.  Binobarin,  u  bo‘yicha  yurak  faoliyati,  hayotning  boshqa 
belgilari  saqlangan  holatda  odam  о ig a n   db  hisoblanadi  Shu 
munosabati  bilan  o iim   faktini  qayd  etish  amaliyoti  murakkab 
va jiddiy  ko‘rinish  oladi.  Mazkur jarayon  tajribali  mutaxassislar 
konsiliumi  tomonidan  zamonaviy  klinik  va  paraklinik  tekshiruv 
usullaridan foydalanilgan holda amalga oshirilishi lozim.
M a’naviy-axloqiy  va  huquqiy  jihatlarini  inobatga  olganda 
o iim  vaqtini qayd etish mezonlari quyidagi talablarga mos boiishi 
lozim:
1.  Ilmiy  asoslanganligi,  ya’ni  kimni  qutqarish  mumkin, 
kimni  esa  -   yo‘qligini  ishonchli  va  etarli  darajada  aniq  farqlash 
imkonining mavjudligi;
2.  Amaliy  jihatdan  qulayligi,  ya’ni  ko‘p  mutaxassislar, 
ortiqcha harakatni talab etmasligi;
3.  Ob’ektivligi,  lozim  darajadagi malakaga  ega  boigan  har 
qanday  mutaxassis  tomonidan  bir  xilda  tushunilib,  qoilanilishi, 
shuningdek  har  bir  holatda  to‘g ‘ri  foydalanilganini  tekshirish 
imkoniyatining mavjudligi;
4.  Jamiyatdagi  hukmron  madaniy  va  ma’naviy  qarashlarga 
mosligi.
Rossiya  Federatsiyasining  1993  yilda  qabul  qilingan

---

“Miya  o ‘limi  tashhisi  asosida  odam  o‘limini  qayd  etish  haqidagi 
Yo‘riqnoma”ga muvofiq miya o‘limi odam o ‘limiga tenglashtiriladi 
va u ishlab turgan yurak va o ‘pkaning sun’iy ventilyatsiyasi fonida 
bosh miya faoliyatinin to6liq  va qayta tiklanmaydigan to‘xtashida 
namoyon bo‘ladi.  Miya o ‘limi tashhisini  qo‘yishda uning vujudga 
kelish  sababi  va  mexanizmi  haqida  aniq  ma’lumotga  ega  bo‘lish 
lozim.  Dori-darmonlaming  markaziy  nerv  tizimi  va nerv-mushak 
o ‘tkazuvchanligiga  falajlovchi  ta’siri,  zaharlanishlar,  metabolik 
o‘zgarishlar  va  miyaning  infektsion  omil  ta’sirida  shikastlanishi 
kabi  holatlami  istisno  etilishi  miya  o ‘limi  tashhisotining  asosiy 
shartlaridan hisoblanadi.
Ushbu yo‘riqnomaga muvofiq Rossiya Federatsiyasida miya 
o‘limi tashxisi tajribali, soha bo‘yicha 5 yildan kam bolm agan ish 
stajiga  ega  bo‘lgan  mutaxassislardan  iborat  komissiya tomonidan 
qo'yiladi  va  tasdiqlangan  shakldagi  “Miya  o‘limini  aniqlash 
bayonnomasi” bilan rasmiylashtiriladi. Komissiya tarkibida boshqa 
mutaxassislar  bilan  bir  qatorda  anesteziolog-reanimatolog  va 
nevropatologning bo‘lishi shart ekanligi belgilab qo‘yilgan.
Miya  o‘limi  tashhisini  belgilangan  tartibda  qo‘yilishi  va 
mos  tarzdagi  hujjatning  rasmiylashtirilishi  reanimatsion  chora- 
tadbirlarni to‘xtatish uchun asos hisoblanadi.
Albatta,  murdadan  a ’zo  va  to‘qimalami  ko‘chirib  o ‘tkazish 
uchun  olish  rejalashtirilgan  holatlarda  komissiya  tarkibiga 
a ’zolami  olish  va  transplantatsiya  amaliyotida  ishtirok  etuvchi 
mutaxassislami kiritish mumkin emas.
0 ‘lim faktini qayd etuvchi aniq mezonlaming yo‘qligi tibbiy 
xodimlar  faoliyatida jiddiy  qiyinchiliklarni  yuzaga keltirishi  bilan 
bir qatorda, ulaming ayrim holatlarda murakkab vaziyatda qolishiga 
sabab bo‘ladi. Miya o ‘limi haqida aniq va ishonchli tarzda tuzilgan 
tibbiy-huquqiy  tushunchaning  mavjudligi  vrachga  reanimatsion 
tadbirlarni  to‘xtatish  haqida  asosli  qaror  qabul  qilish  imkonini 
beradi.
“Fuqarolar  sog‘lig‘ini  saqlash  to ‘g‘risida”gi  0 ‘zbekiston

---

Respublikasining Qonuniga muvofiq o‘lim faktini qayd etish tartibi 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Sog‘liqni  saqlash  vazirligi  tomonidan 
belgilanadi (40-modda). Chet davlatlar tajribasi ushbu tartib (qoida, 
yo‘riqnoma) asosan anesteziolog-reanimatolog va nevropatologlar 
tomonidan ishlab chiqilishi lozimligidan dalolat beradi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Sog‘liqni  saqlash  vazirligining 
1992  yil  21  oktyabrdagi  551  -  son  buyrug‘i  bilan  tasdiqlangan 
“Murdalar sud-tibbiy ekspertizasi qoidalari”ga muvofiq (11 ilova, 1. 
13 band) murdaning sud-tibbiy ekspertizasi ilk murda o‘zgarishlari 
vujudga kelgandan so‘ng (murdaning sovushi, murda dog‘i, murda 
qotishi)  boshlanishi  mumkin.  0 ‘limdan  so‘ng  transplantatsiya 
uchun  a ’zo  va  to ‘qimalami  imkon  darajasida  qisqa  muddatlarda 
olish lozimligini inobatga olib, qoidalar 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Sog‘liqni  saqlash  vazirligi  tomonidan  belgilangan  tartibda  o‘lim 
fakti  qayd  etilib,  mos  tarzdagi  hujjat  rasmiylashtirilgan  holatda 
yuqorida qayd etilgan o ‘zgarishlar rivojlanishini kutmasdan murda 
tekshiruvini boshlashga imkon beradi. Ushbu hujjatning bir nusxasi 
ekspertiza  tayinlangan  sud-tibiy  ekspertga  topshiriladi,  va  sud- 
tibbiy ekspertiza muassasi arxivida xulosa nusxasi bilan birgalikda 
saqlanadi.