Voqeaband o‘yinlami tashkil etish va o ‘tkazish Reja

---

Voqeaband o‘yinlami tashkil etish va o ‘tkazish 
Reja: 
1.
Hozirgi zamon fan tadqiqotlarida bola nutqini o‘stirish va 
rivojlantirish masalalari 
2.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning tillarni 
o‘rganishdagi nutqini rivojlantirishda o‘yinning axamiyati 
3.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga o‘zga tilni o‘rgatish 
sotsiolingvistik muammo sifatida
 
Hozirgi zamon fan tadqiqotlarida bola nutqini o‘stirish va 
rivojlantirish masalalari
Ilk bolalik chog‘iga taalluqli bo‘lgan nutq o‘sishi va rivojlanishi 
bosqichlari turli sohalar olimlarini, jumladan pedagog-psixologlar, 
lingvistlarni, eng avvalo, bu nutq rivojlanishidagi o‘ziga xos davr 
bo‘lganligi uchun ham qiziqtiradi. Uning o‘ziga xosligi shundaki, u 
nutqni o‘stirish va rivojlantirish uchun senzitiv hisoblanadi: bu davrda 
nutq muloqot vositasi sifatida paydo bo‘ladi va takomillashadi; u 
shunchalik jadal sur’atlarda rivojlanadiki, nutqning keyingi butun 
ontogenezi jarayonida ushbu holat boshqa kuzatilmaydi. 
K.D.Ushinskiyning ta’kidlashicha, «…bola ikki-uch yilda shuncha 
narsani oson va tez o‘rganib oladiki, keyin yigirma yil qunt bilan 
astoydil o‘qigan taqdirda ham uning yarmini o‘zlashtira olmaydi». 

---

Ilk yoshdagi bolalar nutqini o‘rganishga E.I.Tixeeva, M.M.Kolsova, 
N.M.Askarina, G.M.Lyamina, M.I.Lisina va boshqa ko‘plab taniqli 
olimlar, pedagoglar va metodistlar sezilarli hissa qo‘shishgan.
Ilk yoshda nutqni o‘stirish va rivojlantirish ikki yo‘nalish bo‘yicha 
ro‘y beradi: 
1 – nutqni tushunishni takomillashtirish;
2 – bola nutqining faolligini shakllantirish. 
Bolalar nutqini psixologiya-pedagogika nuqtai nazaridan tadqiq 
etishni F.A.Soxin va O.S.Ushakovalar tasnifiga ko‘ra, uchta 
yo‘nalishga ajratish mumkin:
- tarkibiy – til tizimining turli tarkibiy darajalari – fonetik, leksik, 
grammatik darajalarini shakllantirish; 
- funksional – kommunikativ funksiyada tilni egallash ko‘nikmalarini 
shakllantirish;
- kognitiv – til va nutq hodisalarini eng oddiy usulda anglashni 
shakllantirish. 
Ilmiy tadqiqotlar va yo‘nalishlar tahlili maktabgacha yoshdagi bolalar 
nutqining turli tomonlarini rivojlantirish xususiyatlari hamda ularning 
ilmiy adabiyotda o‘rganilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi.

---

V.I.Loginova, YU.S.Lyaxovskaya, V.V.Gerbova, E.M.Strunina va 
boshqalarning tadqiqotlarida bolalar ona tili leksikasini o‘zlashtirib 
olishlarining o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning lug‘atni o‘zlashtirishlarida ikki 
jihat ajratib ko‘rsatilgan: atrofdagi olam lug‘atini (so‘z boyligini) 
anglash bilan birgalikda rivojlantirish; lug‘atni til birligi sifatida 
o‘zlashtirish. Ular predmetli aloqalar va munosabatlar mantig‘ida 
ham, til mantig‘i borasida ham so‘z ustida ishlash zarurligini isbotlab 
berishgan.
Bolalar nutqining grammatik tuzilishi sohasidagi tadqiqotlar bolalarda 
nutqning morfologik va sintaktik tomonlarini shakllantirish 
(F.A.Soxin, M.I.Popova, A.V.Zaxarova, V.I.YAdeshko, 
A.G.Tambovseva va boshq.), ona tilining so‘z hosil qilish tizimi 
xususiyatlarini aniqlash, shuningdek, bolalar nutqining grammatik 
tuzilishini takomillashtirishga oid pedagogik ishda nafaqat odatdagi 
grammatik xatoliklarni o‘rganish va tuzatishga, balki birinchi 
navbatda grammatik umumlashmalarni shakllantirishga e’tiborni 
qaratish zarurligini isbotlash imkonini berdi.
Bolalar tomonidan tilning tovush tizimini o‘zlashtirilishi bo‘yicha 
o‘tkazilgan tadqiqotlarda (G.M.Lyamina, E.I.Radina, G.A.Tumakova, 
A.I.Maksakov, M.I.Gening, N.A.German va boshq.) o‘rganish 
predmeti sifatida xizmat qildi.

---

Logopediyaning bolalar nutqidagi kamchiliklarning oldini olish bilan 
bog‘liq masalalar doirasini ishlab chiquvchi profilaktik yo‘nalishi 
keng tarqalgan. 
Bolalar nutqini rivojlantirishga oid yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan 
yondashuvlar maktabgacha yoshdagi bolalarning tilni tizim sifatida, 
ya’ni tovush tomoni, lug‘at tarkibi va grammatik tuzilishni birgalikda 
o‘zlashtirishlarini o‘rganish sohasiga taalluqlidir.
Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni 
ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon 
nutq o‘z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan 
ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik 
o‘zlashtirganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, 
estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ravon nutqi tadqiqotchilari 
E.I.Tixeeva, E.A.Flerina, A.M.Leushina, L.A.Penevskaya va 
boshqalar bolalar og‘zaki nutq va hikoya qilishni o‘zlashtirishining 
o‘ziga xos xususiyatlari, dialogik va monologik nutqning o‘zaro 
bog‘liqligini chuqur tushunish asosiga quriladigan ravon nutqni 
o‘qitish tizimiga asos solishgan. Ular tomonidan bolalar hikoyalari 
tasniflab chiqilgan bo‘lib, uning asosini fikr bildirish manbasi: 
predmetlarni tavsiflash, adabiy matnlarni hikoya qilib berish, suratga 
qarab hikoya qilish, shaxsiy va jamoa tajribasidan misol keltirish, 
ijodiy hikoya qilishlar tashkil etadi.

---

Monologik nutqni o‘stirish va rivojlantirish nazariyasi va 
metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr 
bildirishning turli xillarini o‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur 
tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza 
shaklidagi jumlalarning xususiyatlari o‘rganiladi va uning negizida 
bolalarga monologlarning turli xillarini o‘rgatish metodikasi 
yaratiladi. 
F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon 
nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bo‘yicha olib borilgan 
tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, 
izchillikdan ko‘ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi 
vazifalardan biri qilib qo‘ydi. Ravonlikning asosiy ko‘rsatkichi 
sifatida so‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari o‘rtasida zarur aloqa 
vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan to‘g‘ri 
tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalalarini 
tadqiq etish O‘zbekiston Respublikasida o‘tgan asrning 50-yillarida 
boshlangan. Maktabgacha ta’lim sohasidagi birinchi fan nomzodi 
A.V.Nikolskaya mahalliy millat bolalariga rus tilini o‘qitish zarurligi 
masalasini ko‘tarib chiqdi. U tomonidan o‘tkazilgan sinov tadqiqotlari 
(1958-60 yillar) natijasida maktabgacha katta yoshli o‘zbek bolalariga 
ruscha og‘zaki nutqni o‘rgatish metodikasining asosiy mazmuni 
belgilangan va uning asosiy masalalari ishlab chiqilgan. 

---

XX asrning 70-yillarida A.V.Nikolskayaning ilmiy rahbarligi ostida 
E.M.Razbaeva tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarda 
o‘qilgan asarlar asosida kattalar mehnatiga hurmatni tarbiyalash 
bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. S.O.G‘ozieva tomonidan 
(E.M.Razbaevaning ilmiy rahbarligi ostida) maktabgacha katta 
yoshdagi bolalarda o‘zbek xalq og‘zaki ijodidan (xalq ertaklari, 
o‘yinlar) foydalanish asosida atrofdagilarga adolatli munosabatda 
bo‘lishni shakllantirish masalalari tadqiq qilindi.
1979 yildan boshlab to bugungi kungacha maktabgacha yoshdagi 
bolalarga ona tili va o‘zga tilni (rus, o‘zbek) o‘qitish muammosi 
O‘zbekiston olimlari, metodistlari, psixologlarining tadqiqot ob’ekti 
hisoblanadi (F.R.Qodirova, R.M.Qodirova, G.X.Jumasheva, 
D.Abdurahimova, L.R.Mirjalilova, N.SH.Nurmuhammedova va 
boshq.). 
Barcha tadqiqotchilar bola nutqini va uning rivojlanishini alohida 
ajratilgan holda emas, balki katta yoshli kishining bolaga pedagogik 
ta’siri bilan o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqadilar. Ushbu yondashuv 
o‘rinlidir, zero fandagi zamonaviy tadqiqotlar nutqni o‘zlashtirish va 
ijtimoiy o‘zaro hamkorlik – o‘zaro bog‘liq jarayonlardir, nutqni 
o‘stirish va rivojlantirish esa – ijodiy jarayon, biroq u stixiyali jarayon 
emas, degan fikrga asoslanadi.
Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so‘zli shaklda 
umumlashtirilgan, uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu 
jarayonda nutqning ham ishtirok etishini nazarda tutadi. Nutq bolaga 

---

inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo‘l ochadi. Umuman 
shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar (qabul qilish, fikrlash va 
boshq.)ning shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan 
bog‘liqdir. Bolaning psixik jihatdan shakllanishida nutqning alohida 
o‘rin tutishi uning turli bosqichlarda rivojlanishiga yordam beruvchi 
shart-sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim qilib qo‘yadi. 
Nutqning rivojlanishi bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala, 
ushbu holat shiddat bilan, sakrash tarzida ro‘y berishi tufayli ham, 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bolalarda nutq rivojlanishini rag‘batlantiruvchi yoki unga to‘sqinlik 
qiluvchi kuchlarni aniqlash ushbu jarayonga aniq maqsadni ko‘zlagan 
holda pedagogik ta’sir ko‘rsatishni tashkil etish kalitidir.
Olimlar bolalarni o‘qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy 
rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish 
imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yo‘llarini topish 
borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni o‘qitishning nazariy va 
empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan 
kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega: 
- ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, 
ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi 
ahamiyatga ega;
- nutqni o‘rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar to‘g‘ri 
kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va 

---

bolaning individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy 
jarayondir; 
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bo‘lishi 
kerak, xususan: ona tilini o‘zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga 
qo‘shilishi, o‘quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga 
yaqinlashtirilishi lozim;
- o‘qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan o‘zaro 
hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun etakchi bo‘lgan muloqot 
shakli bilan belgilanishi lozim; 
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha 
komponentlarini: undov-motivatsiya, yo‘naltirish-tadqiqot, ijro 
komponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni o‘qitish bolalarning tilni o‘rganish bo‘yicha mustaqil 
faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan 
bog‘liq bo‘lishi kerak. 
Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni o‘qitish 
muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib 
chiqqan holda olib borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi 
psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga 
kelish imkonini beradi: 

---

-nutqni o‘stirish va rivojlantirish – bolaning individual psixik 
rivojlanishida markaziy o‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani 
o‘zlashtirishining murakkab, ko‘p omilli jarayonidir;
-nutqni o‘stirish va rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni 
nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas; 
-bola nutqni o‘stirish va rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi 
pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, 
mexanizmlari, o‘ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning 
o‘ziga xosliklarini ko‘ra olishi va bolaning individualligini hisobga 
olgan holda, uning nutqiga ta’sir ko‘rsatishning eng samarali 
yo‘llarini tanlashi lozim.