Virusologiya fanining predmeti, o‘rganish ob’ektlari

7.Viruslarning tuzilishi\

Viruslar sfera yoki tayoqcha shaklidagi oqsilli qobiq va uning ichida joylashgan nuklein kislotadan iborat bo‘ladi. Nuklein kislota miqdori 15—45% atrofida, spiral simmetriyalilarda 5%, batsillalarga o‘xshashlarida 1% ga yaqin; ba’zi vakillarida 20% ga yaqin lipidlar ham uchraydi. Bulardan tashqari virus kristallarida 50% ga yaqin suv ham bo‘ladi. Tamaki o‘simligining mozaika virusi tayoqcha shaklida, diametri 18nm, kattaligi 300 nm nukleoproteiddir. Ular virionlar deb ataladi. Virionlar boshqa organizmlarga kirgandan so‘ng o‘zining tirikligini namoyon qiladi. Tamaki o‘simligini kasalliklarini o‘rganish jarayonida Ivanovskiy birinchi bo‘lib, zararlangan barglarda mozaika alomati bor barglarda kristallarni ko‘rgan. Bu kristallar yaxshi eriydi, ularni amorf h+olda ajratib olish mumkin, nih+oyat qaytadan kristallar hosil qilish ham mumkin. har bir kristall millionlab virus zarrachasidan iborat bo‘ladi. Virus zarrachasi yoki virion nuklein kislota (RNK yoki DNK) dan iborat bo‘lib, ustidan oqsil qobiq bilan o‘ralgan. Qobiq kapsida deb ataladi (grekcha kapsa — yashik demakdir).

Oqsilli kapsida monomerlardan iborat, ular kapsomerlar deb ataladi. Har bir virusdagi kapsomerlar soni doim bir xil bo‘ladi (masalan, poliomielit virusida 32 ta, tamaki virusida 2130 ta subbirlik mavjud). Kapsida bilan o‘ralgan nuklein kislota nukleokapsida deb ataladi. Ba’zi kapsidalar ustidan qobiq bilan o‘raladi, bu qobiq peplos deb atalib, peplomerlardan iborat. Ba’zi viruslarda peplos virus oqsilidan iborat bo‘lsa, boshqalarida esa hatto lipidlar, glikoproteidlar va fermentlar ham uchraydi. 1955 yilda X. Frenkel - Konrat va R. Uilyams tamaki mozaikasi virusini RNK sini ajratib oldilar va uni tamaki o‘simligiga yuqtirilganda virus RNK asi yuqtirilgan o‘simlikda mozaika alomatini kuzatdilar va unda yangi virus zarralari sintezlanganini isbotladilar. Tamaki o‘simligining virusi nukleoproteid bo‘lib, uzunligi 300 nm va eni 18 nm ni tashkil qiladi uzunligi enidan 17 marta kattadir oqsilining molekulyar massasi 18000 D bo‘lib, 158 ta aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘ladi. Virusning oqsil qobig‘i birxil shakldagi subbirliklardan tashkil topadi. Oqsil qobiq ichida esa 2.10⁶ D molekulyar massaga teng RNK mavjuddir. Tamaki mozaikasi virusi oqsil va RNK dan iborat bo‘lib uni molekulyar massasi 40x10⁶ daltonga teng.