«veterinariya farmatsevtikasi» kafedrasi

10-11-mavzu. Dori moddalarni fiziologik tizmlarga o‘zaro ta’sir xususiyatlari
Fiziologik nazorat tizilmaning turli pog‘onalarini tashkil qilgan to‘qima va a’zolarga turli guruhdagi dorilarning birbiriga aloqador bo‘lmagan o‘zaro ta’siri. Masalan, yurak yetishmovchiligi bor bemorga qon aylanishi tizilmasining turli qismlariga ta’sir qilish maqsadida yurak glikozidlari, qon tomirlarini kengaytiruvchi va siydik haydovchi dorilarni bir vaqtda yuborish.
Bunday o‘zaro ta’sir va yuqorida ko‘rib o‘tilgan dorilarning o‘zaro ta’siri natijasida dorilarning organizmga salbiy ta’siri, ayniqsa suvtuz muvozanati buzilgan holatlarda bu xavf yanada ortadi. Masalan, siydik haydovchi dorilar chaqirgan gipokaliemiya yurak glikozidlarining salbiy (zaharlovchi) ta’sirini kuchaytirady.
Dorilarning bemor laboratoriya ko‘rsatkichlariga ta’siri ham kuzatiladi. Masalan, propranolol qoida tiroksin (T₄) miqdorini oshirishi, glYukozani zsa kAmaytirishi va insulin paydo qilgan gipoglikemiyani uzaytirishi mumkin. Metildofa, xinin, nikotin kislotasi, riboflavin, tetrasiklinlar katta miqdorlarda kiritilganda siydikda katexolaminlar miqdorini oshiradi, ularning siydik bilan ajralib chiqishi vazodilyatatorlar (nitroglitserin, kalsiy antagonistlari, gidrolazin) ta’sirida kuchayadi.
Dorilarni kombinatsiya qilishning asosiy maksadi dorilar samaradorligini oshirishdan va xavfsizligini kamaytirishdan iborat bo‘lib, farmakoterapiyaning bu bosh maqsadiga vrach faqat fiziologiya, kasallik patogenezi, dorilarning farmakokinetik va farmakodinamik ko‘rsatkichlarini yaxshi bilganidagina erishishi mumkin.


12-Mavzu. Dori moddalarni farmokokinetik va farmokodinamik o‘zaro ta’sirini farmakoterapevtik baholash
Reja
1. Dori moddalarni farmakoterapevtik baholash
2.Dori moddalarni fiziologik tizmlarga o‘zaro ta’sir xususiyatlari
Dorilarning samaradorligi ularning qondagi sof miqdoriga bog‘liq, dori miqdori ortishi bilan (ma’lum darajaga qadar) uning ta’siri ortib boradi. Lekin, bu konuniyat hamma vaqt ham kuzatilavermaydi, chunki dorining faqat ma’lum qismigina unga sezuvchan retseptor qurilmalari bilan berikadi. Bundan ko‘rinadiki, dorilarning farmakodinamikasi dorilar farmakokinetikasi bilan uzviy bog‘liqdir. Shu sababli samarali, individual farmakoterapiyani xavfxatarsiz o‘tkazishda dorilar farmakodinamikasini uning farmakokinetikasisiz tasavvur qilish qiyin.
Dori moddalari organizmga kiritilganda quyidagi bosqichlardan o‘tadi: dorining kiritilgan joyi—qondagi dori miqdori—to‘qima va a’zolardagi dori miqdori birlamchi farmakologik javob.
Dori venaga yuborilganda so‘rilish fazasi bo‘lmaydi. Doriga birlamchi javob dori moddalarining unga sezuvchan retseptor qurilmalarida to‘planish darajasi bilan ifodalanadi. To‘qima (a’zolar) qon bilan yaxshi ta’minlanayotgan hollarda unga sezuvchan retseptor qurilmalari dori moddalariga tez to‘yinadi va ularda to‘planayotgan dori miqdori tezlikda uning qondagi miqdoriga yaqin bo‘ladi. Shuning uchun bu holatda dorining samarasi uning miqdoriga muvofiq bo‘ladi. Qonda dori miqdori esa uning yuborilgan miqdoriga proporsional ravishda ortadi. Shunday qilib, dorining ta’siri ma’lum fazalarda kechadi, ya’ni dorining so‘rilishi va tarqalishi dorining farmakokinetik bosqichini, doriga organizm tomonidan biologik reaksiya esa farmakodinamik bosqichni tashkil qiladi.
Dorining farmakologik samarasini miqdoriy aniqlash imkoniyati bo‘lsa, bu samaraning dori miqdoriga bog‘liqligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Bu bog‘liqlik ko‘proq giperbolik yoki chiziqli bog‘lanish ko‘rinishida bo‘ladi: ya’ni dori miqdori ortishi bilan dori samaradorligi asta-sekin eng yuqori nuqtaga chiqadi. Eng yuqori samara 20% va 80% oralig‘ida dorining qon zardobidagi mikdori bilan proporsionallikda yuz beradi. Dorining 50% samarasiga javob beradigan dori miqdori orasidagi bog‘liqlik amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan qiymat bo‘lib, EC₅o belgisi bilan ifodalanadi.
Terapevtik va salbiy ta’sir chaqiradigan dori miqdori sifat jihatidan bir xil ko‘rinishda bo‘ladi. EC ₅o kattaligi bilan farqlanadi: 50% samara salbiy ta’sir chaqiradigan miqdorga nisbatan kamroq miqdorda kuzatiladi. EC₅o kattaligi terapevtik samara uchun kam va birinchi salbiy ta’sir chaqiradigan dori miqdori orasidagi farq dorining samara diapazoni (xavfsizlik «yo‘lagi», samara ko‘zgusi) deb yuritiladi. Samara diapazonining yuqori chegarasi bilan uning eng pastki chegarasidagi oraliqni dorining o‘rtacha terapevtik diapazoni desa bo‘ladi.
Dori bir marta kiritilganda uning qondagi miqdori ortib boradi va eng yuqoriga ko‘tarilgach kamaya boshlaydi. Dorining qondagi miqdori terapevtik diapazonga ko‘tarilganda uning terapevtik samarasi kuzatiladi. Samara dorining qondagi miqdorini ko‘rsatuvchi chiziq eng kam terapevtik ko‘rsatkichga kamayadi. Dorining qondagi miqdori terapevtik diapazonda qancha uzoq saqlansa, uning samarasi ham shunchalik davomli bo‘ladi. Dori samarasini uzaytiruvchi usul uning miqdorini ko‘paytirish hisoblansa, bu usulning imkoniyati chegaralangan; dorining qondagi miqdori terapevtik diapazoni yuqori chegarasidan ortib ketsa, uning salbiy ta’siri kuzatila boshlaydi. Shu sababli dorini qayta yuborish zaruriyati tug‘iladi. Farmakmakokenitik va farmakodinamikaning vazifasi dorini kiritish rejimiga doir asosli maslahat berishdan iborat, ya’ni dorining erishilgan samarasini saqlab turuvchi miqdori va uni kiritish rejimi—dori samarasi tez va dori miqdorini terapevtik diapazonda saqlab turishni ta’minlovchi miqdorda bo‘lishi kerak. Quyida (1-jadval) ba’zi dorilarni terapevtik diapazonda ushlab turishni ta’minlovchi miqdorlari keltirilgan.
1-j a d v a l