Va’z,voiz,va’zxonlik

Abu Nasr Forobiy(870-950) to‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida yozib qoldirgan.

Abu Abdulloh al-Xorazmiy ham o‘zining “Mafotix-ul-ulum” asarida o‘sha davr notiqligining ba’zi bir masalalari, adabiyotshunoslik fani istilohlari, ularningta’rifi haqida, shuningdek, devonxona ish qog‘ozlari va ularning shakllari, ishlatiladigan atamalari haqida ma’lumot beradi.

So‘zning qadri, undan foydalanish, kam so‘zlab, ko‘p ma’no yuklash, ravshan fikrlash kabi masalalar uastida XII-XIII asr mutafakkirlari Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiylar ham ibratli fikrlar bildirganlar.(5, 38-39-b)

Notiqlik – o‘tmish so‘z san’atining eng barkamol ommabop janrlaridan bo‘lib, bu san’atni musulmon sharqida voizlik deb atashgan. Shunga ko‘ra nutq – va’z, notiq – voiz deb yuritilgan.

IX-X asrlarda yashab ijod etgan qomusiy olimlar ayni paytda notiq ham bo‘lganlar, notiqlikning tug‘ilshi, shakllanishi va rivojiga ham katta e’tibor berganlar.

Bulardan tashqari, XI asrda Kaykovus tomonidan yaratilgan “Qobusnoma”da ham notiqlik san’atiga batafsil to‘xtalib o‘tilgan. Hatto muallif barcha hunarlar ichidan so‘z hunarini – notiqlikni ulug‘laydi.

Ilgarilari podshohlar el oldiga chiqib davlat tuzumi, itoatkorlik, xalqaro ahvol, diniy qoidalar, o‘z siyosatlari va boshqa mavzularda nutq so‘zlaganlar. Ayniqsa, juma namozi kunlari ularning chiqib, nutq so‘zlashlari shart bo‘lgan. Vaqtlar o‘tishi bilan bunday ishlarni maxsus so‘z ustalariga topshira boshlaganlar. Alisher Navoiy o‘zining “Majolisun nafois” asarida bunday notiqlardan Xoja Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy va Husayn Voiz Koshifiylarga alohida tavsif bergan.