Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Пренатал ривожланиш даври: зигота ҳосил бўлишдан бошланиб, 
туғилишгача давом этади. Пренатал (эмбрионал) даври зигота, майдаланиш, 
бластула, гаструла, органогенез босқичларига бўлинади. Зигота тухум ва уруғ 
ҳужайранинг қўшилиши натижасида ҳосил бўлади, лекин бўлинган ҳужайралар 
ўсмаганлиги учун ҳосил бўлган ҳужайраларнинг ўлчамлари тобора майдалашиб 
боради. 
Сариқ модда ҳужайрада бир текис боради. Зигота дастлаб меридиан бўйлаб 
бўлинади ва бластомерлар деб аталади – 2, 4, 8, 16 ва ҳоказо бластомерлар ҳосил 
бўлади. Бластуланинг ичи суюқлик билан тўлган бўлади. Ҳужайралар секин-аста 
бўлиниб, гаструла босқичига ўтади. Ҳомиланинг икки қаватли босқичи гаструла 

---

22 
бўлиб, унинг ҳосил бўлиш жараёни гаструляция дейилади. Гаструланинг ташқи 
қаватини эктодерма, ички қаватини эндодерма деб аталади. Эктодерма ва 
эндодерма эмбрион варақлари деб аталади. Гаструла ичидаги бўшлиғи бирламчи 
ичак деб аталади. У ташқарига бирламчи оғиз орқали очилади. Кейин 
гаструланинг учинчи қавати –мезодерма ҳосил бўлади. 
Эктодермадан нерв системаси, сезги органлари, терининг эпидермис қисми, 
тери ҳосилалари ривожланади. 
Эндодермадан ўрта ичак эпителийси, ҳазм безлари ва ўпкалар эпителийси 
ривожланади. 
Мезодермадан бириктирувчи ва мушак тўқималари, юрак –томир ва сийдик 
таносил системалари ривожланади. Гаструляция тугаганидан кейин ўзак органлар 
мажмуи ҳосил бўлади (бу босқич нейрула босқичи дейилади). Ўзак органларига 
нерв найчаси, хорда, ичак найчаси киради ва ихтисослашиб боради. Морфологик 
дифференциялашиш натижасида кўп ҳужайра турлари ҳосил бўлади. Биокимёвий 
дифференциялашиш натижасида специфик (махсус) омиллар синтезланади 
(гемоглобин, инсулин кабилар).
Туғилиш онтогенезнинг постэмбрионал даври бошланади. Индивидуал 
ривожланиш натижасида белги ва хусусиятларга эга бўлган организм 
шаклланади. Ирсий хоссалар намоён бўлиши организмда бўлиб турадиган 
мураккаб ички жараёнларга боғлиқдир. Ички омиллар, нерв системаси ва ички 
муҳит қон орқали организмнинг ривожланишига таъсир этади. Ҳар бир 
организмнинг индивидуал ривожланишига ташқи муҳит омиллари таъсир этади. 
Кўпайиш ёки ўз-ўзини қайта тиклаш органик табиатнинг ўзига хос 
хусусиятлардан биридир. Ота-она ва авлодлар ўртасидаги изчиллик фақат 
кўпайиш туфайли сақланиб туради. Тирик организмларнинг ўзини ўзи пайдо 
қилиш ва бошқа хусусиятлари ривожланиш билан узвий боғлиқдир. Ҳужайранинг 
яшаш муддати тузилиши ва функциясига боғлиқдир. Масалан нерв ва мускул 
ҳужайралари етук ривожланиш даври тугагандан кейин бўлинмайди ва
организмнинг бутун умри давомида ўз функциясини бажаради. Бошқа 
ҳужайралар-суяк илиги, эпидермис, ичак эпителийси, ўпка ҳужайралари бутун 
умри давомида бўлиниб кўпаяди. Шундай қилиб, ҳужайранинг ҳаёт цикли 
бўлинишдан ҳосил бўлган янги ҳужайранинг нобуд бўлишигача ёки кейинги 
бўлинишигача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу вақтда ҳужайра ўсади, кўп 
ҳужайрали организмнинг тўқима ва органларида ўзига хос функцияни бажаради. 
Одамнинг ўртача умри 75 ёш бўлса, унинг айрим ҳужайралари бир неча кун 
яшайди. Масалан, эритроцитлар 120 кун яшайди. Организмларнинг ҳаёт фаолияти 
ва кўпайиши ҳужайраларнинг бўлиниши орқали таъминланади. Эукариот 
ҳужайралар асосан икки хил усулда кўпаяди: 1 Митоз соматик ҳужайраларнинг 
бўлиниши, 2 мейоз жинсий ҳужайраларнинг етилиши. Митос юнонча ип деган 
сўздан олинган. Митоз натижасида ҳужайраларнинг сони ортади, ўсади, ўлган 
ҳужайраларнинг ўрни тикланади.