Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Бадиий публицистик жанрлар тадрижи 
 
Режа: 
1.Публицистиканинг ижтимоий ҳаётдаги вазифаси. 
2.Публицистика жанрлари: ахборот (информацион), таҳлилий-тадқиқий 
(аналитик), бадиий публицистик жанрларининг ўзаро муштараклиги ава 
ўзига хослиги. 
3.Публицистика жанрлари матбуотда қандай қўлланади? 
 
Таянч сўз ва иборалар: 
ҳажвий публицистика, информацион 
публицистика, таҳлилий публицистика, идея, мазмун.
 
Ҳаётни адабий-бадиий нуқтаи назардан ёритишга хизмат қилувчи бадиий 
публицистика ҳам ўзига хос жанрларга эгадир. Булар-лавҳа, очерк, эссе кабилар 
бўлиб, улар қаторига ҳажвий публицистикага оид бўлган фельетон, памфлет 
каби жанрлар ҳам киради. Шу билан бирликда ҳажвий публицистика 
информацион ва таҳлилий публицистика жанрларидан ҳам (ҳажвий 
информация, ҳажвий мақола ва б.) фойдаланиши мумкин. 
Публицистика турлари ва жанрларининг хилма-хиллиги унинг ижтимоий 
ҳаётни кенг ва ҳар тарафлама акс эттиришдан иборат функциясидан келиб 
чиқади. Публицистика орқали инсоният ўзини ўраб турган ташқи дунёдан 
хабардор бўлади, уни англайди ва ўз манфаати йўлида фойдаланади. 
Бинобарин, публицистика инсониятнинг муҳим ижтимоий-сиёсий, маънавий-
ижодий қуроли, яшаш воситаси ҳисобланади. Инсоният ҳар тарафлама 
тараққиётга эришган ҳозирги даврга келиб матбуотнинг, публицистиканинг 
ўрни ва аҳамияти тобора ошиб бормоқда. 
Қуйида биз публицистиканинг юқорида келтирилган уч таркибий қисми 
ва уларга кирувчи жанрлар билан танишиб чиқамиз. 
Информацион публицистика 
Публицистиканинг илк қисми бўлган информацион, хабардор қилиш 
публицистикасининг асосида информация, хабар ётади. Информация сўзи 
лотинча «informare»-тасвирлаш, бирон нарса ҳақида маълумот бериш деган 
маънони билдиради. Хабар эса арабча бўлиб бу сўз ҳам юқоридаги маънода 
ишлатилади. Фалсафий маънода информация тирик модданинг яшаш 
хусусиятларидан асосийси саналиб, табиат ва ҳайвонот оламида ҳам 
мавжуддир. Инсониятнинг ўзини ўраб турган ташқи оламни билишида ҳамда 
ўзаро мулоқотида информация муҳим рол ўйнайди. Кишилик жамиятида 
информациянинг кўпгина турлари мавжуд бўлиб, улардан энг муҳими 
ижтимоий информациядир. Ижтимоий информация жамият учун жамият 
ҳақидаги хабарлар, маълумотлардир. 
Информацион публицистика жамият ҳаётининг ижтимоий-сиёсий, 
иқтисодий ишлаб чиқариш, маданий-маънавий ҳаётининг барча томонларини 
қамраб олади. Жамият ҳаётида информацион публицистикада акс этмайдиган 
бирор соҳа йўқ. Жамият учун зарур ҳисобланадиган, кишиларни 

---

Публицистика 
13 
қизиқтирадиган барча факт, воқеа ва ҳодисалар информацион публицистикада 
ўз ифодасини топади. Матбуотнинг ҳар тарафлама, ҳар ерда ҳозир ва ҳар 
нарсадан хабардор деган машҳур қоидаси аввало информацион публицистикада 
зоҳир бўлади. Информацион публицистика матбуот ва оммавий ахборот 
воситаларининг газета, журнал, радио, телевидение, интернет каби барча 
турларида асосий ўринни эгаллайди. Информацион публицистикасиз 
матбуотнинг бирор тури ёки хили иш кўра олмайди. Матбуотни информация 
билан таъминлаб туришда матбуот нашрлари, радио ва телевидения 
компанияларидан ташқари махсус информацион агентликлар ҳам иш олиб 
борадилар. Дунёдаги барча информация агентликлари узлуксиз равишда 
информация йиғиш ва тарқатиш билан шуғулланадилар. Улар матбуот ва 
радио, телевидениени доимий равишда информация билан таъминлаб 
турадилар. Информацион публицистика барча оммавий ахборот воситалари 
фаолиятида кенг ва ҳар тарафлама қўлланилади. 
Информацион публицистиканинг тарихий илдизлари жуда чуқур бўлиб, 
инсоният пайдо бўлишининг илк даврларига бориб тақалади. Информацион 
публицистиканинг асосини ташкил этувчи информация ер юзидаги бирдан-бир 
онгли мавжудод бўлган одамзоднинг илк ҳамроҳи ҳисобланади. Инсонларнинг 
бир-бирлари билан мулоқотлари натижасида тилнинг ва ёзувнинг пайдо 
бўлиши информацион публицистиканинг асосини ташкил этади. Кейинчалик, 
одамлар жамоа-жамоа бўлиб яшай бошлагач информациянинг роли янада 
ошди. Жамият синфларга бўлингач информация ҳам маълум синфлар учун 
хизмат қила бошлади. Якка ҳукмронликлар даврида ижтимоий информация 
асосан ҳукмдорлар манфаати учун хизмат қилган бўлса, кейинчалик у кўпроқ 
иқтисодий манфаатларга хизмат қила бошлади, фойда орттириш манбаига 
айланди. Коммунистик тузум даврида у якка ҳукмрон ғоянинг оммага таъсир 
кўрсатиш воситаси бўлиб хизмат қилди. Фақат ҳақиқий демократик тузум,
юксак иқтисодий ривожланган жамиятдагина информация кенг халқ оммасига 
хизмат қилади, информацион публицистиканинг эркин фаолият кўрсатиши 
учун имконият яратилади. 
Информацион публицистика асосан матбуотда, оммавий ахборот 
воситаларида кенг зуҳур топади. Ҳали матбуот шаклланмаган даврларда унинг 
функцияларини жарчилик, хабарчилик каби воситалар бажариб келган. Бадиий 
адабиётда информацион публицистиканинг айрим элементлари мавжуд бўлиши 
мумкин. Масалан, айрим тарихий меъмуар ёхуд шу кун воқеалари акс этган 
асарларда информацион хусусият ўрин олади. Фанда ҳам информацион 
хусусият ўз ифодасини топади, илмий кузатишлар тадқиқотлар ҳаётдан олинган 
факт ва воқеа-ҳодисаларга асосланади. Аммо фанда факт ва воқеалар бирор 
илмий хулоса, кашфиёт, тадқиқотларни исботлаш, қайд этиш учун 
қўлланилади. Информацон публицистика ҳам ҳаётдан олинган факт, воқеа ва 
ҳодисаларни танлаб олишда, тадқиқ этишда фанга доир воситалардан, илмий-
мантиқий мушоҳадалардан фойдаланади. Аммо у ана шу факт, воқеа ва 
ҳодисалар ҳақида жамиятга тезкорлик билан хабар бериш, жамоатчилик 
фикрига ҳавола этиш вазифасини бажариши билан фандан фарқ қилади. Яъни 
информацион публицистиканинг вазифаси ҳаёт фактлари, воқеа ва ҳодисаларни 

---

Публицистика 
14 
текшириш, уларни турларга бўлиш ва илмий хулосалар чиқариш эмас, балки 
улардан одамларни хабардор қилишдир. Информацион публицистика 
ижтимоий борлиқни асосан сўз ёрдамида ёритганлиги боисидан адабиёт ва 
санъатга ҳам яқин туради. Аммо у адабиёт ва санъат сингари ҳаётдаги факт, 
воқеа ва ҳодисаларни тасвирлаш билан ўқувчи (тингловчи, томоша 
қилувчи)ларнинг ҳис-туйғуларига таъсир қилиш эмас, бевосита онгига кириб 
бориш, хабардор қилиш функциясини бажариши билан фарқ қилади. Шу билан 
бирликда информацион публицистика ҳаёт воқеаларини акс эттиришда адабиёт 
ва санъатнинг жонлантириш, образлилик каби воситаларидан фойдаланади. 
аммо унинг бош вазифаси юқорида айтганимиздек информация бериш, 
хабардор қилиш бўлганлиги боисидан бу воситалар чекланган даражада, зарур 
ҳоллардагина қўлланилади. 
Информацион публицистика таркибида қатор жанрлар мавжуддир. Булар 
– информация, (хабар), кенгайтирилган хабар, репортаж, лавҳа, интервью, 
ҳисобот кабилардан иборатдир. Бу жанрларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятга 
эга бўлиб, бир-бири билан ўзаро муносабатда бўлади ва бир-бирини тўлдириб 
келади. Шу билан бирликда ҳар бир информацион жанр ўзининг ички хил ва 
турларига бўлинади – бу публицистиканинг муҳим таркибий қисми, бош 
кўриниши бўлган информацион публицистиканинг ҳам хилма-хил ва 
серқирралигидан далолат беради.