Vazirligi toshkent moliya instituti

yo’qotishlar.


Rasmdan ko’rinib turibdiki, V uchburchak yuzi bozordan siqib chiqarilgan iste’molchilarning yo’qotishlari bo’lib, bu bozorda qolib tovarni sotib olish huquqiga ega bo’lgan iste’molchilarning yutug’ini ifodalovchi A to’rtburchak yuzasidan katta. Bu erda bozordan siqib chiqarilgan iste’molchilar katta yo’qotishga ega.
Endi faraz qilaylik davlat tomonidan minimal narx P o’rnatildi deylik (P_mn > P_e, p - muvozanat narx), ya’ni davlat narxni muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi (9.6- rasm). Rasmdan ko’rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda Q nisbatan ko’proq Q mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar kamroq ( Q o’rniga Q

6. 
   rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning yo’qotishlari.
   

Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori Q ga teng
bo’ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar ortiqchaligi yo’qotiladi. Bu erda A to’rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan qo’shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal ( P ) narxda mahsulotni hajmi Q miqdordan Q ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining bir qismi yo’qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o’zgargan qismi quyidagiga teng: Ai/ch. = A - C. (4)
Iste’molchilar minimal (P ) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat narxdan yuqori narx to’laydi va natijada ularning iste’mol ortiqchaligiga rasmdagi A to’rtburchak yuziga teng bo’lgan miqdorda kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan ba’zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo’lgan ortiqchalikni yo’qotadi. Bu yo’qotish rasmda V uchburchak bilan ifodalangan. Demak, iste’molchilarning ortiqchaligining umumiy o’zgarishi quyidagini tashkil qiladi: Аист. = —A—B. (5)
Ko’rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush darajasini tushurib yuboradi.
(4)- va (5)- ifodalarni qo’shib umumiy ortiqchalikdagi o’zgarishni aniqlaymiz: A = Ai/ch + Aist. =A=Ai/ch.+Aist.=A-S+(-A-V)=-S-V (6)
Demak, davlat tomonidan minimal narx o’rnatilganda umumiy to’liq yo’qotish vujudga keladi va u ikkita S va V uchburchaklar yuzalarining yig’indisi bilan ifodalanadi.
Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish Q miqdordan Q miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz. Haqiqatdan ham minimal narx muvozanat narxdan yuqori bo’lganda u ishlab chiqaruvchilarni Q miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Lekin, ular bozorda faqat Q hajmdagi mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular A0 = Q — Q miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi (9.7-rasm). Rasmda ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan.

6.