Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

ISTE’MOL-
CHILAR

2. 
   - rasm. Iste’molchilaming ishlab chiqarish jarayonlariga integratsiyalashuvi
   

Agar tizim maqsadlari oldindan berilmagan, tizimning o‘z mohiyati bilan asoslanmagan bo‘lsa, unda ulaming belgilanishi boshqaruv tizimining maqsadni faraz qilish predmetini tashkil qiluvchi eng asosiy va qiyin masalalaridan biri boTib xizmat qiladi. Ú holda tizim maqsadlarini shakllantirish esa tizimni boshqarishning birlamchi maqsadidan iborat bo‘ladi. Bu, tizimlarni rejalashtirish, dasturlash va loyihalashtirishda yaqqol namoyon bo‘ladi.




52


2 - bob. AKTning boshqaruv tizimida tutgan o‘mi


Maqsadni faraz qilishning murakkabligi shundan iboratki, tizimlaming maqsadlari o‘z-o‘zicha ravshan emas, ko‘p turli va buning ustiga og'zaki bayon qilishga qaraganda miqdoriy, sonli o‘lchashga g‘oyatda qiyin imkon beradi. Tizim maqsadlari va tizim boshqaruvining maqsadlari — bir narsa emas, shu bois tizim maqsadlarini boshqaruv maqsadlariga aylantirish zaruriyati yo‘q qilingan emas. Odatda bunday aylantirish shundan iborat boTadiki, unda boshqaruvning tizim maqsadlaridan kelib chiqqan holda ushbu maqsadlarga erishishini ta’minlovchi vazifalari shakllantiriladi va amalga oshiriladi. Shu bois ham boshqaruvchi subyekt tomonidan boshqaruvning tizim maqsadlariga erishishiga ko'mak beruvchi vazifalarining amalga oshirilishing boshqaruvning maqsadi deb hisoblash asoslidir. Xuddi shuning uchun boshqaruv ham obyektlar va jarayonlarga istalgan yo‘nalishni berish maqsadida ta’sir etish deb ta’riflanadi. Demak, boshqaruvning yakuniy hisobotida tizim maqsadlariga erishishdan iborat bo‘lgan maqsadi bir vaqtning o‘zida tizimni moTjallangan maqsadlarga olib boruvchi samarali boshqaruvchi ta’siming generatsiyalashuvidan iborat bo‘ladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tabiatni boshqarishning eng namunaviy maqsad-larini eng umumiy tarzda ifodalaymiz.
Tizimni u tomonidan erishilgan holatlarda ushlab turish maqsadlari bu holatni mustahkamlash kerak bo‘lgan sharoitlarda vujudga keladi, chunki u boshqaruvning ham obyektini va subyektini ham qanoatlantiradi yoki ushbu holatning yomonlashuvi oldini olish kerak bo‘lgan havfdan kelib chiqadi. Boshqaruvdagi bunday vaziyat gomeostazis deb ataladi.
Istalmagan holatdan chiqish maqsadlari yoki bundan keyingi iqtisodiy pasayishning oldini olish, inqirozdan chiqishni ta’minlash maqsadlari tizim faoliyat yuritishining o‘lchamlari, ko‘rsatkichlari me’yoriy darajasidan ancha past boTgan, boshqaruv obyektining so‘rovlari va subyektining maqsadiy ko'rsatmalarini qanoatlantirmaydigan, xuddi shunday obyektlar holatlarining ko‘rsatkichlaridan ham ancha past bo‘lgan vaziyatlar uchun xosdir. Boshqaruvning bu holdagi barqarorlashtiruvchi yoki inqirozga qarshi deb nomlangan maqsadlari pasayishining oldini olish, ko‘rsatkichlaming yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy darajadan past tushishiga yo‘l qo‘ymaslik, ijtimoiy-iqtisodiy holatni barqarorlashtirish va ko‘tarilishiga (yuksalishga) shart-sharoitlar yaratishdan iborat bo‘ladi.
Tizimning rivojlanishi maqsadlar tizim faoliyat yuritishining miqdoriy oTchamlari va sifatlarini uning miqdoriy ko'rsatkichlari eng yaxshi miqdorlari bilan ta’riflanuvchi istalgan, qulayroq holatga o‘tkazish uchun o‘zgartirishdan iborat bo‘ladi. Rivojlanishning maqsadlari ishlab chiqarish sifat va samaradorlik ko‘rsatkichlarining ayrim qayd etilgan yoki jahon darajasiga erishishi, ishlab chiqarish va iste’molni belgilangan darajaga




§ 2.2. Boshqaruvning maqsadlari, shakllari va vazifalari


53


chiqishi, ehtiyojlaming qondirilishi, aholi daromadlarining o‘sishidan iborat bo'ladi.
Bunday umumiy, yirik maqsadlar bilan bir qatorda boshqaruvning ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatining ayrim sohalari, turlari, shakllariga taalluqli, xususiy muomalalami hal qilish, loyihalar, dasturlami amalga oshirish bilan bog'liq, torroq, mahalliy maqsadlari ham bo‘ladi. Qoidaga ko‘ra, bunday mahalliy, cheklangan maqsadlar boshqaruvning ijtimoiy maqsadlariga mos keladi, yuqorida sanab o‘tilgan umumiy maqsadlarga bo‘ysinadi va ular tarkibiga kiradi.
Tizimning boshqaruv maqsadlari ularga erishishga yo‘naltirilgan maqsadlardan qat’iy nazar, shaxsiy universal maqsadiy vazifaga ega. Bu — boshqaruvchi tizimlar faoliyat yuritishining maqsadga qaratilishi, tashkil qilinishi darajasini oshirish, ular rivojlanishining samarali, mukammallikdagi muvofiq traektoriyasini ta’minlashdir. Muvofiq boshqaruv tushunchasi ham mavjudki, bu tushuncha boshqaruv fanida yetarlicha va aniq shakllanmagan. Muvofiq boshqaruv boshqariluvchi tizimni dastlabki xolatdan istalgancha ehtimol bo'lgan, eng kam vaqt ichida, eng kam xarajatlar bilan bir vaqtda cheklash shartlariga, ya’ni tan olingan qonunlar, cheklashlar, umumiy qabul qilingan ma’naviy-axloqiy qoidalar va me’yorlarga rioya qilish asosida o‘tkazishni ta’minlovchi boshqaruv sifatida ta’riflanadi. Muvofiq boshqaruv deganda tizim holatidan belgilangan ma’nodagi eng yaxshiligiga vaqtning berilgan davri davomida va xarajatlarning belgilangan darajaviy darajasida ta’minlanishini ham tushunish mumkin.
Boshqaruv maqsadlari butun tizim uchun, eng avvalo boshqaruv subyekti va obyekti uchun yagonadir. Ammo bu tizim maqsadlari va ulardan kelib chiquvchi boshqaruv maqsadlari haqidagi ideal tasavvurdir. Aslida esa, boshqaruv maqsadlari boshqaruv obyekti va umuman, butun boshqaruv tizimi maqsadlariga hamma vaqt ham mos kelavermaydi. Bundan tashqari, boshqaruv subyektining ham, boshqaruv obyektining ham agar ular bir necha shaxslardan iborat bo‘lsa, ichki maqsadiy intilishlarida ziddiyatlami kuzatish mumkin, bu iqtisodiyot uchun ko‘proq xos. Mazkur hoi ijtimoiy- iqtisodiy obyektlar va jarayonlami boshqarish takomillashmaganligining eng asosiy sabablaridan biridir, uning ildizlari kishilar, ijtimoiy guruhlar, jamoalar va mintaqalar manfaatlaridagi nomuvofiqlik hamda ziddiyatlarga borib taqaladi.
Bu jihatdan qaraganda boshqaruvchilar va boshqariluvchilar o'rtasidagi birinchilarni ikkinchilari manfaatlari yo'lida harakat qilayotganliklari haqidagi demagogik ishontirishlar asosida qurilgan nomuvofiqlar juda ham havfli. Bunda boshqaruvning asosiy maqsadi niqoblangan, yashirin bo‘ladi, boshqaruv maqsadi yo‘naltirilganligini yo‘qotadi va boshqaruvchi tizimni tashkil qilish, uni yagona maqsadga erishishga yo‘naltirish o‘miga, tartib-




54


2 - bob. AKTning boshqaruv tizimida tutgan o‘mi


intizomni buzishga kirishadi, faoliyat yuritishning past samaradorligiga, ba’zida tizimni buzilishiga, bankrotlikka olib keladi. Adolat nuqtai nazaridan shuni ta’kidlash kerakki, maqsadga yo‘naltirilgan boshqariluvchi, bo‘ysinuvchi shaxslar, xodimlarning boshqaruv maqsadlariga mos kelmaydigan xatti-harakatlari ham boshqariluvchi tizimni xonavayron qiluvchi oqibatlarga olib keladi. Shundan kelib chiqqan holda mahsulot ishlab chiqarishning logistik tahlili keltirilgan (2.3 - rasm).
Tizim maqsadlari, tizimning boshqaruv maqsadlari, boshqaruv subyekti va obyekti maqsadlarining yagonaligi — ziddiyatga ega emasligi muvaffa- qiyatli boshqaruvning hal qiluvchi shartidir. Tabiiyki, to‘liq moslashishga erishish mumkin emas. Ammo manfaatlar uyg‘unligi boshqariluvchi jarayonning barcha ishtirokchilari maqsadiy ko‘rsatmalariga mos kelishi, chegaradan chiqishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan, belgilangan darajasi mavjud bo‘lishi zarur.
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, har bir boshqariluvchi tizimning maq­sadlari kishilar ehtiyojlari va ulami qondirish darajasiga bog‘liq. Kichik korxonadan tortib to mamlakat milliy iqtisodiyotigacha bo‘lgan har qanday iqtisodiy obyekt kishilaming turli guruhlari ehtiyojlarini qondirish uchun faoliyat yuritadi, harakat qiladi. Iqtisodiyot fanidan ma’lumki, e h t iyo j — bu, iste’molga zaruriyat, tovarlar va xizmatlaming faoliyat yuritishini ta’minlovchi, kishilarga ulaming istaklarini qondirilishiga olib keluvchi belgilangan maqsadlardan foydalanishdir. YAkuniy hisobotda — butun aholining miqdoriy va sifatiy intilishlarini o‘zgartiruvchi ehtiyojlarni qondirish milliy iqtisodiyot, demakki, iqtisodiyotni boshqarishning ham asosiy maqsadini tashkil qilishida o‘z aksini topadi.





* Materiallar oqimi ■"* Axborotlar oqimi
2.3 - rasm. Mahsulot ishlab chiqarishning logistik tahlili.


Milliy iqtisodiyotni boshqarish bunday umumiy maqsadiy ko‘rsatmadan ko‘pgina boshqaruvchi iqtisodiyot obyektlarining aniq maqsadlariga




§ 2.2. Boshqaruvning maqsadlari, shakllari va vazifalari


55


o‘tishning qiyinligi, ehtiyojlaming (shu jumladan nafaqat yakuniy, balki oraliq ishlab chiqarish borasida ham) juda turli-tumanligi bilan asoslanadi, ular har bir boshqaruvchi obyektni juda oz qoniqtiradi. Buning ustiga korxonalar, firmalar, tadbirkorlar ijtimoiy-madaniy sohadagi tashkilotlar ko'rinishidagi iqtisodiy obyektlar o'zlarining ko‘pgina shaxsiy ehtiyojlarinigina emas, balki boshqa kishilar zaruriyatlarini ham qondiradi. Shu bois ham u yoki bu iqtisodiy obyekt tomonidan qondirladigan maqsad va vazifalar kishilar, omma uchun eng keskin bo‘lib turgan, eng muhim ehtiyojlami qondirishga yo‘naltirilgan deb kafolat berish qiyin. Milliy iqtisodiyotni maqsadiy boshqaruvining yana bir jiddiy muammosi ana shundan iboratdir.
Boshqaruv nazariyasida boshqaruvni uning vazifalarini bir ma’noli belgilangan majmuasiga aniq ajratilishi yo‘q, ammo bu vazifalaming doirasi u yoki bu darajada belgilangan. Milliy iqtisodiyotni boshqarishda keng tarqalgan vazifalaming eng umumiy ta’rifi va bayonini keltiramiz.