Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Kompyuter grafikasi - bu ShK yordamida obyektlar modellari va ularning tasvirlarini yaratish, saqlash va qayta ishlash demakdir. Ushbu texnologiya iqtisodiy tahlil, turli xil konstruksiyalarni modellashtirish sohasiga kirib boradi. Ishlab chiqarishda uning o‘rnini hech nima bosa olmaydi U reklama faoliyatiga ham kirib borgan. Raqamli protsessor yordamida shakllantiriladigan va qayta ishlanadigan tasvirlar namoyish qilinadigan va animatsion bo‘lishi mumkin. Birinchi guruhga odatda, tijorat, tadbirkorlik va illyustratsiya grafikasi, ikkinchi guruhga - muhandislik va ilmiy grafika, shuningdek, yakka tasvirlar emas, film ko‘rinishida ketma- ket beriluvchi tasvirlardan iborat reklama, san’at va o‘yinlar grafikasi ham kiradi. Interaktiv mashina grafikasi zamonaviy axborot-kornmunikatsiya texnologiyalari ichida nisbatan ilg‘or yo’nalishlardan biri sanaladi. Mazkur yo‘nalish yangi grafik stansiyalar hamda ixtisoslashgan dasturiy vositalar sohasida jadal rivojlanmokda. Ixtisoslashgan dasturiy vositalar sifat jihatidan videofilm kadrlari bilan tenglashadigan harakatlanuvchi tasvirlar yaratish imkonini beradi.
Kompyuter grafikasi turli xil masalalarda qo‘llanilishi bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi: tijoratlik, illyustrativli, namoyish etishlik, animatsionlik, muhandislik va ilmiylik.
Matnli, grafik, audio va video axborotlami kompyuter bilan namoyish etishni dasturiy-texnik tashkil qilinishi multimedia-texnologiya nomini




§ 12.1. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari


371


oigan. Bunday texnologiyani multimedianing qurilgan quwatiga ega bo’lgan va undan kasbiy faoliyatda, ta’lim, ilmiy-ommaviy va o‘yin sohalarida foydalanishga imkon beruvchi maxsus dasturiy vositalar amalga oshiradi. Bu texnologiyalami iqtisodiy sohada qo‘llash tasvirlarga tovushlar berish, hamda u tomonidan odam nutqini tushunish, kompyuter orqali mutaxassis bilan mutaxassisning ona tilida dialog olib borishi uchun kompyuterdan foydalanish istiqbollarini ochadi. Kompyuter tomonidan tovush orqali murakkab bo’lmagan buyruqlar, dasturlarning boshqarilishi, fayllarning ochilishi, axborotlaming bosib chiqarish uchun kiritilishi va boshqa operatsiyalami qabul qilish qobiliyati yaqin kelajakda foydalanuvchiga kasbiy faoliyat jarayonlarida o‘zaro hamkorlik qilish uchun eng qulay sharoitlami yaratadi.
Foydalanuvchi interfeysning turi bo'yicha AATex foydalanuvchining axborot va hisoblash resurslariga kirish imkoniyatlari nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Masalan, paketli AATex foydalanuvchining axborotlar ishlab chiqilishini, u avtomatik ravishda bajarilish paytidagi imkoniyatini yo'qqa chiqaradi. Bu ishlab chiqishni tashkil qilish avvaldan tizimga jamlangan va maTumotlar paketiga birlashtirilgan operatsiyalami dasturiy berilgan izchillik bilan bajarilishiga asoslangan. Paketlidan farqliroq dialogli AATex foydalanuvchiga tizimda saqlanayotgan axborot resurslari bilan o‘zaro hamkorlik qilish, vazifaviy masalalami hal qilish va qarorlar qabul qilish uchun kerakli barcha axborotlami olishning cheklanmagan imkoniyatlarini beradi.
Tarmoqli AATning interfeysi foydalanuvchiga hududiy taqsimlangan axborot va hisoblash resurslariga aloqa vositalarining rivojlanishi tufayli telekirish vositasini beradi, bu mazkur ÁATexlami keng foydalaniladigan va ko‘p vazifali qiladi.
Hozirgi vaqtda har xil turdagi axborot-kommunikatsiya texnologi- yalarining yagona kompyuterli — texnologik majmuiga birlashishi tendensiyasi kuzatilmokda, u integratsiyalashgan nomini oigan. Bunda nafaqat boshqaruv faoliyatini avtomatlashtirishning g‘oyatda keng texnologik imkoniyatlarini ta’minlovchi, balki AATexning turli turnan tarmoqli variantlari: mahalliy, ko‘p darajali, taqsimlangan, global hisoblash tarmoqlari, elektron pochta, integral xizmat ko‘rsatish raqamli tarmoqlarini yaratishning asosi boTgan kommunikatsiya vositalar alohida o‘rin tutadi. Ulaming barchasi ma’lumotlami uzatish, ishlab chiqish, jamlash va saqlash, himoyalash qurilmalari tomonidan tashkil qilinuvchi obyektlar majmuining o‘zaro texnologik hamkorligiga mo’ljallangan, katta murakkablikdagi ma’­lumotlami ishlab chiqishning integratsiyalashtirilgan kompyuter tizimlarini iqtisodiyotda boshqaruv jarayonlarini amalga oshirish uchun amalda cheklanmagan foydalanish imkoniyatlarini beradi.
Ma’lumotlami ishlab chiqishning integratsiyalashtirilgan kompyuter tizimlari murakkab axborotli texnologiya va dasturiy majmua sifatida loyihalashtiriladi. U ma’lumotlami berish va foydalanuvchilami tizimlaming




372


12 - bob. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining tasniflanishi


tarkibiy qismlari bilan o‘zaro hamkorligining yagona usulini qo‘llab- quvvatlaydi. Bunday tizimlarda axborotlami uzatish va ishlab chiqishni himoyalashga alohida ahamiyat beriladi. Iqtisodiy axborotlami himoyalashda eng katta tarqalishni texnik-dasturiy usullari o‘z ichiga oigan. Xususan, himoyalash xususiyatlari va xizmat ko‘rsatishning sifati bo‘yicha tanlab olingan axborotlami uzatish va ulami manziliga etkazib berish jarayonlarida saqlanishni kafolatlovchi aloqa tizimlaridan foydalanish; umumiy foydalanish tarmoqlari (telefon, telegraf) abonentlari tomonidan foydalanuvchilaming umumiy texnik vositalar, shifrlashning algoritmlari haqidagi kelishuvlarida ma’lumotlami shifrlash va shifrlarini ochish shular jumlasidan.
Axborotlar almashuvi va boshqarishning jadalligiga, demak, axborotlar ishlab chiqishning shoshilinchligiga talablarning oshishi obyektlarning tashkiliy boshqaruvini nafaqat mahalliy, balki ko‘p darajali va taqsimlangan tizimlarining yaratilishiga olib keldi, bunga bank, soliq, ta’minot, Statistik va boshqa xizmatlar misol bo‘ladi. Ularni axborotli ta’minlanishini ma’lumotlarning avtomatlashtirilgan banklari tarmog‘i amalga oshiradi, ular tegishli ko‘p darajali iqtisodiy obyektning tashkiliy-vazifaviy tuzilishini, axborotli massivlami mashinali olib borilishini hisobga olish bilan qurollanadi. Bu muammo zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarida ma’lumotlami ishlab chiqishning taqsimlangan tizimlari turli xil darajadagi ma’lumotlar bazalari o’rtasida axborotlami almashtirish uchun aloqa kanallaridan foydalanish orqali hal qiladi. Dasturiy vositalami ma’lumotlar bazalari bilan murakkablashtirish hisobiga tezligi oshiriladi, iqtisodiy hisob- kitoblami bajarish va boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda axborotlaming himoyasi va ishonchliligi ta’minlanadi. Tashkiliy boshqaruvning ko’p darajali va taqsim-langan kompyuterli axborot tizimlarida ham axborotlar bilan tezkor ishlash muammosi. ham boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda iqtisodiy vaziyatlami tahlil qilish muammosi birday muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkin Xususan, mutaxassislarning tashkil qilinayotgan avtomatlashtirilgan ish joylari foydalanuvchilarga dialogli rejimda ishlash, joriy vazifalami tezkor hal qilish, terminaldan ma’lumotlami qulay kiritish, ulami ko‘z orqali nazorat qilish, ishlab chiqish uchun kerakli ma’lumotlami chiqarish, natijaviy axborotlaming ishonchliligini aniqlash va ulami ekranga bosib chiqaruvchi qurilmaga chiqarish yoki aloqa kanallari bo’yicha uzatish imkonini beradi.
Iqtisodiy munosabatlami isloh qilish, mulkchilikning turli xil shakllari asosida faoliyat yurituvchi yangi tashkiliy tizimlami hosil qilish sharoitida bozorga o’tishda tahliliy ishga ehtiyoj beqiyos o‘sadi. Boshqaruv faoliyatining har bir aniq sohasida dalillar, tajriba, bilimlami jamlashga zaruriyat vujudga keladi, aniq iqtisodiy, tijorat, ishlab chiqarish vaziyatlarini tezkor tartibda iqtisodiy asoslangan va eng qulay qarorlami qabul qilish uchun sinchiklab tadqiqot qilishda manfaatdorlik ustunlik qiladi. Bu vazifa zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilimlar bazasini ishga ulashni




§ 12.1. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari


373


boshlayotgan paytda axborotlami integratsiyalangan ishlab chiqishni yanada takomillashtirish orqali hal qilinadi. Bilimlar bazasi deganda muammo sohaning dalillari (daliliy bilimlar), qoidalar (qaror qabul qilish uchun shartlami bilish) va metabilimlar (bilimlar haqida bilishlar), ya’ni bilimlar va ulaming xususiyatlaridan foydalanishning usullariga tegishli bilimlami o‘z ishlab chiqarishiga oluvchi barcha hususiyatlami bayon qiluvchi axbo- rotli majmualaming murakkab, batafsil modellashtirilgan tuzilishi tushuniladi. Bilimlar bazasi kasbiy faoliyatning aniq sohasida bilimlami jamlovchi va iqtisodiy vaziyatlami tahlil qilish hamda boshqaruv ta’sirini ishlab chiqishda mutaxassisga maslahatchi rolini o‘ynovchi, ekspertli tizimning borgan sari ko‘proq qismini tashkil qilayotgan mutaxassis ishchi joyning muhim elementi bo'ladi.
Xorijiy mutaxassislar axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishishshg quyidagi tendensiyalarini keltiradi. Ularni qisqacha ta’riflaymiz.